Καπιταλισμός - χαρακτηριστικά και αδιέξοδα (1)+ (2)

Αναδημοσιευση απο Cogito Ergo Sum

Το ερώτημα έχει τεθεί από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, στα μέσα του 18ου αιώνα: η ανάπτυξη της τεχνολογίας οδηγεί νομοτελειακά ή όχι στην χειροτέρευση της κατάστασης των εργαζομένων; Το βασικό επιχείρημα των απαισιόδοξων ήταν απλοϊκό: αν μια μηχανή μπορεί να κάνει την δουλειά 10 εργατών στον ίδιο χρόνο, απομένει μια θέση εργασίας για τον χειριστή της μηχανής και οι υπόλοιποι 9 εργάτες μένουν άνεργοι. Ας δούμε, όμως, πού έχουν φτάσει τα πράγματα δυόμιση αιώνες μετά, επιχειρώντας ταυτόχρονα μια προσέγγιση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος πάνω στο οποίο έχει δομηθεί η δυτικού τύπου οικονομία στην οποία, θέλοντας και μη, ανήκουμε κι εμείς.

Κατ' αρχάς, επειδή δεν μου αρέσει να λύνω προβλήματα στα οποία βάζουν άλλοι τα δεδομένα, με σκοπό να με παγιδέψουν, ας ανασκευάσω τα δεδομένα του προλόγου. Η εισαγωγή νέων τεχνολογιών επιτρέπει στον εργαζόμενο να παράγει περισσότερα σε λιγότερο χρόνο, εξακοντίζοντας έτσι την παραγωγικότητά του. Έτσι, λοιπόν, με την αύξηση της παραγωγής από τη μια και του διαθέσιμου χρόνου από την άλλη, θα έπρεπε να βελτιώνεται το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων. Θα έπρεπε, λόγου χάρη, να καλυτερεύουν οι συνθήκες εργασίας, να ενισχύονται οι υποδομές για την παροχή δωρεάν παιδείας, να καλύπτονται πλήρως οι κοινωνικές παροχές υγείας και ασφάλισης, να εξασφαλίζεται περισσότερος ελεύθερος χρόνος κλπ

Αυτά λένε τα δικά μου δεδομένα αλλά άλλα βλέπουμε στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα. Αντί για βελτίωση του λαϊκού βιοτικού επιπέδου, έχουμε αλλεπάλληλες πολιτικές λιτότητας σε βάρος των εργαζομένων, άνοδο της ανεργίας, διευκόλυνση των απολύσεων, ραγδαία αύξηση των ελαστικών μορφών απασχόλησης, συστηματικό περιορισμό των κρατικών δαπανών κοινωνικού χαρακτήρα, κλείσιμο παραγωγικών μονάδων, συνολική υπολειτουργία του παραγωγικού δυναμικού, ελλείμματα, χρέη... και μια οικονομική κρίση, για την οποία κανείς ακόμη δεν μπορεί να προβλέψει πότε θα ολοκληρώσει τον κύκλο της. Πού οφείλονται τελικά όλα αυτά;


Η μαρξική ανάλυση βάζει τα δεδομένα στην θέση τους και δίνει την απάντηση: οι -επαναλαμβανόμενες χρονικά- διεθνείς οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού δεν αποτελούν φαινόμενα δυσλειτουργίας του συστήματος αλλά αποτέλεσμα της ίδιας της φύσης του συστήματος αυτού. Η εκμετάλλευση των τριών συντελεστών παραγωγής (κεφάλαιο, εργασία, πρώτες ύλες) και η ανάγκη των κεφαλαιοκρατών για όλο και περισσότερη υπεραξία βάζουν τη σφραγίδα τους, καθορίζουν κάθε πλευρά των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, προσδιορίζουν τα όρια της ανάπτυξης και -κυρίως- προδιαγράφουν το ποιος καρπώνεται το όφελος ακόμα και σε περιόδους παραγωγικής ανάπτυξης.

Επειδή αυτή η τελευταία παράγραφος είναι μεν σαφέστατη αλλά ακούγεται "πολύ κομμουνιστική" στα αφτιά τόσο των μη υποψιασμένων όσο και των αμύητων στις διαδικασίες υπό τις οποίες λειτουργεί το όλο σύστημα, ας αφήσουμε πίσω μας τα τσιτάτα κι ας δούμε με ψύχραιμο βλέμμα μερικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος, ώστε να καταλάβουμε καλύτερα και το τί γίνεται γύρω μας αλλά και το γιατί γίνεται αυτό.

Πρώτο χαρακτηριστικό, λοιπόν, είναι ότι αποκλειστικός στόχος της οποιασδήποτε παραγωγικής δραστηριότητας στον καπιταλισμό είναι το κέρδος. Εδώ, παραπέμπω τον αναγνώστη σε ένα παλαιότερο κείμενο με τίτλο "Ας κάνουμε και λίγη θεωρία", το οποίο θα βοηθήσει στην κατανόηση όσων θα ακολουθήσουν, κυρίως δε του βασικού κεφαλαιοκρατικού γνωρίσματος που λέει ότι, όσες και αν είναι οι ανάγκες της κοινωνίας για το ένα ή το άλλο είδος μαζικής κατανάλωσης, η παραγωγή του είναι απόλυτα συνυφασμένη από το πόσο κερδοφόρα είναι για το κεφάλαιο. Τι σημαίνει αυτό; Αν η παραγωγή ενός προϊόντος βγάζει κέρδος, τότε η αγορά θα "μπουκώσει" απ' αυτό και, αν δεν υπάρχει κέρδος, τότε η παραγωγή θα σταματήσει, ακόμα και στις περιπτώσεις εκείνες όπου η αγορά διψά για τέτοια είδη.

Το παράδειγμα με τα είδη κλωστοϋφαντουργίας και το έτοιμο ένδυμα είναι από τα πιο χαρακτηριστικά και τα πλέον κατανοητά. Είναι σαφές ότι η κατανάλωση ειδών κλωστοϋφαντουργίας και έτοιμου ενδύματος παρουσιάζει συνολικά μια εξαιρετικά ανοδική πορεία. Όμως, οι επιχειρήσεις του κλάδου σ' ολόκληρο τον δυτικό κόσμο κλείνουν η μια μετά την άλλη και οι δείκτες που καταγράφουν τα επίπεδα της παραγωγής εμφανίζουν ένα τοπίο σχεδόν γενικευμένης καταστροφής των παραγωγικών δυνάμεων (εργαζομένων και μέσων παραγωγής) των συγκεκριμένων κλάδων. Γιατί; Μα από την στιγμή που ο καπιταλισμός εξασφάλισε την απελευθέρωση της κίνησης εμπορευμάτων και κεφαλαίων, η παραγωγή σε αυτούς τους κλάδους έγινε... ασύμφορη! Το κόστος παραγωγής σε χώρες όπου οι συνθήκες παραγωγής θυμίζουν άλλες εποχές, έκανε πιο συμφέρουσες τις εισαγωγές από την εδώ παραγωγή αυτών των ειδών.

Καπιταλισμός - χαρακτηριστικά και αδιέξοδα (2)

Το χαρακτηριστικό που εξετάσαμε στο παραπανω σημείωμα, αποτελεί νομοτελειακή αρχή του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, η κατανόηση της οποίας μας διευκολύνει να κατανοήσουμε το επόμενο χαρακτηριστικό γνώρισμα του καπιταλισμού. Αφού, λοιπόν, αυτό το σύστημα θεοποιεί το κέρδος, είναι λογικό ότι η καπιταλιστική παραγωγή διέπεται από αυστηρούς κανόνες και περιορισμούς, οι οποίοι προσδιορίζονται από την κερδοσκοπική δυνατότητα των κεφαλαιοκρατών. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι αυτοί οι κανόνες τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια, όσο ανταγωνιστικά ή άναρχα κι αν εξελίσσεται αυτή η παραγωγή.

Ο σκεπτόμενος αναγνώστης θα διαγνώσει εύκολα την αντίφαση που ενυπάρχει στην παραπάνω διατύπωση: αφού το κέρδος περνάει μέσα από τη συνεχή αύξηση της παραγωγής (ώστε να αυξηθούν οι πωλήσεις που αποφέρουν κέρδος), πώς μπορεί να υπάρχουν περιορισμοί στην παραγωγή; Εδώ βρίσκεται μια από τις εγγενείς αδυναμίες του καπιταλισμού: η ιδιοποίηση του παραγόμενου πλούτου.

Ας δούμε λίγο καλύτερα αυτό το τελευταίο. Η έφεση του καπιταλισμού για μεγιστοποίηση του κέρδους οδηγεί στην ιδιοποίηση του πλούτου εκ μέρους των κεφαλαιοκρατών εις βάρος των εργαζομένων, μέσω της αύξησης της υπεραξίας της εργασίας την οποία καρπούται το κεφάλαιο. Έτσι, ο πλούτος συσσωρεύεται στα χέρια λίγων, μειώνοντας την δυνατότητα των πολλών να καταναλώσουν το σύνολο της παραγωγής. Αυτή η αντίφαση ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση προσδιορίζει και τα όρια της καπιταλιστικής παραγωγής, αφού η αύξηση της παραγωγής δεν μπορεί να συνδυαστεί με αντίστοιχη αύξηση της αγοράς των παραγόμενων προϊόντων, μιας κι είναι εύκολα κατανοητό ότι η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων εξαρτάται απόλυτα από την αξία της εργασίας τους.

Με άλλα λόγια, ο κεφαλαιοκράτης καρπώνεται μεν το κέρδος της υπεραξίας της εργασίας αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί ισόποση μείωση της κατανάλωσης. Αυτό δημιουργεί φαινόμενα ντόμινο: η μείωση της κατανάλωσης οδηγεί σε μείωση της παραγωγής, η μείωση της παραγωγής οδηγεί σε μείωση του εργατικού εισοδήματος κι αυτή έχει ως συνέπεια την περαιτέρω μείωση της κατανάλωσης. Τώρα πια, ακόμη κι ο πλέον αδύνατος νους μπορεί να καταλάβει πώς η τελική κατάληξη αυτών των αλληλοδιάδοχων καταστάσεων δημιουργεί αυτό που μάθαμε να αποκαλούμε "κρίση".

Εκτός, λοιπόν, από το γεγονός ότι η παραγωγή στον καπιταλισμό είναι αποσυνδεδεμένη από τις ανάγκες της κοινωνίας και εξαρτάται αποκλειστικά από το κέρδος του κεφαλαίου, υπάρχουν και συγκεκριμένα όρια του όγκου της παραγωγής, με βάση τις δυνατότητες απορρόφησης των παραγόμενων προϊόντων τις οποίες έχει το μεγάλο μέρος του πληθυσμού, οι λαϊκές μάζες. Αυτό σημαίνει όρια στην ανάπτυξη της παραγωγής, όρια στις θέσεις εργασίας, όρια στο πλαίσιο κάλυψης των κοινωνικών αναγκών και, μαζί με όλα αυτά, όρια και περιορισμούς των δυνατοτήτων ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες αναγκάζονται να μένουν υποταγμένες στα ασφυκτικά όρια που καθορίζουν οι κεφαλαιοκράτες.

Για να καταδείξουμε σαφέστερα αυτή την πραγματικότητα, ας δούμε ένα παράδειγμα. Η δόμηση της οικονομίας έχει να παρουσιάσει μια σειρά διαφόρων επενδύσεων, οι οποίες έχουν διαμορφώσει ένα παραγωγικό δυναμικό. Επειδή, όμως, ισχύουν όσα προαναφέραμε, αυτό το δυναμικό βρίσκεται μονίμως σε κατάσταση υπολειτουργίας. Σύμφωνα με στοιχεία του ΙΟΒΕ, κατά τον Δεκέμβριο του 2009, το ποσοστό χρησιμοποίησης του εργοστασιακού δυναμικού ήταν 71,4%, ενώ υπήρχαν κλάδοι που το σχετικό ποσοστό ήταν σημαντικά χαμηλότερο (π.χ. στον κλάδο των μεταλλικών προϊόντων ήταν 61,6% ενώ στην επεξεργασία ξύλου και στην κλωστοϋφαντουργία 62%). Δηλαδή, η δυνατότητα παραγωγής ήταν, κατά μέσον όρο, σχεδόν 30% "κρατημένη". Τώρα πια, όποιος κατάλαβε όσα είπαμε παραπάνω, μπορεί άνετα να καταλάβει το γιατί.

Φυσικά, το κεφάλαιο δεν παρακολουθεί παθητικά τις εξελίξεις. Το πώς αντιδρά θα το δούμε στην συνέχεια.