Battleship Potemkin Revisited

Με αγγλόφωνο τίτλο λοιπόν ξεκινάμε με την παρουσίαση μιας πασίγνωστης ταινίας, για πολλούς μία από τις 10 καλύτερες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Το να μιλήσουμε για το ταλέντο του μεγαλύτερου σκηνοθέτη της Σοβιετικής ένωσης, νομίζω ότι είναι περιττό. Γιατί τότε η παρουσίαση της συγκεκριμένης πασίγνωστης, επαναλαμβάνω ταινίας; Η απάντηση είναι ότι την είδα πρόσφατα ξανά αλλά αυτή τη φορά με άλλο μάτι. Τι εννοώ; Η όλη ταινία γυρισμένη το 1925, στην 20^η επέτειο της επανάστασης του 1905, αποτελεί μια αλληγορία της επαναστατικής κίνησης των αρχών της δεκαετίας του ’20, παρακάτω θα εκθέσω την ιδέα μου αυτή. Όλα αυτά χωρίς να έχω διαβάσει σχόλια του Αϊζενστάιν σχετικά με την συγκεκριμένη ταινία, είναι μια προσωπική κρίση, η οποία όμως ενισχύεται πολύ από την ίδια την ταινία.

Γενικά μέχρι τώρα για μένα, το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», ήταν πάντα κατώτερο του «Οκτώβρη», θες η αμεσότητα της υπόθεσης της άλλης ταινίας, θες οι καλύτερες γνώσεις μου για τα γεγονότα του 1917, θες η πιο άμεση αν και πιο πειραματική χρήση συμβολισμών. Τελικά όμως μια ανάλογη ιστορική πραγματικότητα μάλλον κρύβει και το Ποτέμκιν. Είναι άλλωστε γνωστή η τάση του Αϊζενστάιν στις ταινίες που δεν έχουν το ρόλο ντοκιμαντέρ, όπως ο Οκτώβρης να συγκεντρώνει πολλούς συμβολισμούς κρυφά νοήματα κτλ κτλ. (στον Αλέξανδρο Νέφσκι πχ ή στον Ιβάν τον τρομερό)

Ξεκινούμε από το ιστορικό γεγονός, 1905, Ρωσία, σε ένα πλοίο του τσαρικού ναυτικού που ναυλοχεί στην Οδησσό, εκδηλώνεται εξέγερση, την εξέγερση ακολουθεί η πόλη.

Ας πάμε τώρα στην ταινία, το 1905, είναι το 1917 και το Ποτέμκιν η Τσαρική Ρωσία, σε καιρό πολέμου. Η κατάσταση επαναστατική, οι κομμουνιστές ναύτες-αγκιτάτορες ετοιμάζουν την εξέγερση που τα λόγια τους πέφτουν σε εύφορα χωράφια. Εκεί υπάρχουν όλοι οι χαρακτήρες της τσαρικής κοινωνίας. Ο τσάρος συμβολίζεται από τον καπετάνιο που είναι άσπονδος και τιμωρεί παραδειγματικά την κάθε εξέγερση. Ο παπάς προβάλει την θρησκεία και καλεί σε τιμωρία τους επαναστάτες, ως άθεους. Ο γιατρός εκπροσωπεί την διανόηση που πραγματικά κάνει το άσπρο –μαύρο, το σκουλικιασμένο κρέας για αυτόν είναι υγιεινό και πρέπει να φαγωθεί αδιαμαρτύρητα. Το σώμα των αξιωματικών παρουσιάζει τους αστούς και την αριστοκρατία της Ρωσίας. Όταν η εξέγερση με πράξη ανυπακοής το να μην φάνε το σκουλικιασμένο κρέας ξεκινά, ο καπετάνιος το πάει στα άκρα με εντολή να τους κρεμάσουν όλους. Τελικά οι κομμουνιστές δρουν, η πλειοψηφία είναι μαζί τους, οι αμφιταλαντευόμενοι όμως είναι έτοιμοι να την πληρώσουν, ο καπετάνιος καλεί την φρουρά (για όσους δεν έχουν κάνει στρατό, οι έχοντες υπηρεσία το βράδυ, σκοποί κτλ), που εκπροσωπεί το στρατό. Αρνούνται μετά το κάλεσμα του κομμουνιστή ναύτη Βακουλνιτσουκ να πυροβολήσουν τους επαναστάτες και περνούν με το μέρος τους. Τότε αρχίζει πάλη πάνω στο καράβι πολύ σκληρή, μέχρι όλοι που εκπροσωπούν την αντίδραση να πεταχτούν από το πλοίο, με τον παπά να είναι πολύ ζόρικος και αρκετά «υπερφυσικός». Τελικά η επανάσταση επικρατεί αλλά με θύμα τον ναύτη Βακούλνιτσουκ, που ηγήθηκε της εξέγερσης, το σώμα του μεταφέρεται στην ακτή. (πιθανόν να υπονοεί τον τραυματισμό του Λένιν από γυναίκα μέλος των εσέρων, από αυτόν τον τραυματισμό δεν συνήλθε στην πραγματικότητα ποτέ).

Ο λαός της Οδησσού έρχεται και προσκυνά το νεκρό επαναστάτη, η Οδησσός είναι η Ευρώπη, έτοιμη για επανάσταση και περιμένει το σύνθημα που δίνεται στη Ρωσία. Οι μάζες εξαγριώνονται (καταπληκτική εδώ η χρήση της 11^ης συμφωνίας του Σοστακόβιτς –«το έτος 1905»-, που παρότι δεν γράφτηκε για την ταινία κόλλησε πολύ ωραία με τις σκηνές), εξεγείρονται μαζικά σε κάποιες από τις ωραιότερες αισθητικά σκηνές της ταινίας, γεμάτες επαναστατικό ενθουσιασμό και πλημμύρα συναισθημάτων. Ένας αστός που ρίχνει ρατσιστικά συνθήματα ενάντια στους Εβραίους λιντσάρεται επιτόπου, όλοι ενωμένοι τίποτα δεν μπορεί να μας χωρίσει. Η γη είναι δική μας, το μέλλον μας ανήκει και μάζες προλετάριων γεμίζουν την οθόνη. 

Η πόλη στέλνει στο καράβι απεσταλμένους, ο Αϊζενστάιν, γράφει για την διαλεκτική σχέση πόλης καραβιού και είναι αλήθεια, το ένα αγκαλιάζεται στο άλλο, η Ευρώπη στην επαναστατημένη Ρωσία. Οι απεσταλμένοι είναι οι εκπρόσωποι της Διεθνούς.

Θυμίζουμε λίγο τα ιστορικά γεγονότα, το 1918 Νοέμβρη στη Γερμανία ξεκινά η επανάσταση, τελικά η πρώτη πράξη καταπνίγεται το Γενάρη από τους δεξιούς σοσιαλδημοκράτες. Παράλληλα στη Γερμανία ξεσηκώνεται αυτόνομα το Μόναχο, και αυτή η εξέγερση είναι αποτυχημένη. Στη Γερμανία θα γίνουν άλλες δύο εξεγέρσεις μία το 1919 και μία στο Αμβούργο το 1923. Την ίδια περίοδο επαναστατική έξαρση έχουμε στη Βιέννη, η οποία καταπνίγεται, μέσα σε όλα αυτά ανακηρύσσεται η σοβιετική δημοκρατία της Ουγγαρίας, στην οποία πήραν μέρος όλοι οι σοσιαλιστές (21 Μαρτίου 1919-6 Αυγούστου 1919), η κυβέρνηση πέφτει από την προδοσία των δεξιών σοσιαλδημοκρατών και την εισβολή της Ρουμανίας παρότι, προηγουμένως με την βοήθεια των Ούγγρων έχει ανακηρυχτεί και η σοβιετική δημοκρατία της Σλοβακίας (Ιούνης-Ιούλης 1919). Το 1923 στην Βουλγαρία ξεσπά μεγάλη επανάσταση που καθοδηγεί το νέο ΚΚ, αποτυγχάνει και εκεί. Στην Ιταλία στο Βορά η κατάσταση είναι επαναστατική. Στη Γαλλία μέχρι να λήξει ο πόλεμος σημειωνόταν συνεχώς ανταρσίες στο στράτευμα με κατεύθυνση προς το σοσιαλισμό. Τα απόνερα του Οκτώβρη σταματούν το 1924 με μετατόπιση προς την Βραζιλία και την Περσία. Το 1919 ιδρύεται η Τρίτη Διεθνής. Ταφόπλακα οι αστοί βάζουν με την σιγανή επέλαση του φασισμού πάνω σε όλη την επαναστατημένη Ευρώπη.

Γυρνάμε στην ταινία, η εξέγερση καταπνίγεται από τους Κοζάκους, στη διάσημη σεκάνς της σκάλας της Οδησσού, όχι τυχαία τα θύματα που δραματοποιούνται είναι τα παιδιά, η καταστολή της αντίδρασης σκοτώνει το νέο. Το Ποτέμκιν όπως μπορεί βοηθά τους επαναστάτες αλλά δείχνει να μη μπορεί να κάνει και πολλά. Στο καράβι έχουμε συζητήσεις, που εκφράζουν την αντιπαράθεση με τους τροτσκιστές, στην πρώτη τους πράξη. Κάποιος φωνάζει να βγούμε στη στεριά να πάρουμε το μέρος των πολιτών, η εξαγωγή της επανάστασης δηλαδή. Μια άλλη φωνή λέει η μοίρα του στόλου θα μας χτυπήσει ας οργανωθούμε, τελικά επικρατεί αυτή. Η μοίρα έρχεται όλοι σε θέσεις μάχης, σίγουροι ότι θα επέλθει το μοιραίο, αλλά η επανάσταση σώζεται και όχι μόνο αυτό αλλά επικρατεί και στα άλλα πλοία της μοίρας. 

Τελικά όμως; Το Ποτέμκιν μας το βουλιάξανε, όχι οι απέξω, οι οποίοι από ένα σημείο και πέρα δεν κάνανε ανοιχτή επιχείρηση εναντίον του, αλλά οι καπετάνιοι που επελέγησαν. Τελικά ξαναδημιούργησαν εκεί καπετάνιους όπως ο παλιός, αξιωματικούς, ακόμα και παπάδες. Η ρότα που τράβηξε το Πότέμκιν αποδείχτηκε λάθος και έπεσε πάνω σε ξέρες, από μόνο του ή καλύτερα πάνω στις νάρκες του εχθρού και μας τέλειωσε, η κόκκινη σημαία κατέβηκε από το κατάρτι και μπήκε εκείνη του προδότη στρατηγού Βλάσωφ (απορώ πως δεν εκτελέστηκε μαζί με τον Τουχατέφσκι και του γλύτωσε του Στάλιν αυτός). Όχι μόνο τα άλλα πλοία της μοίρας δεν πήραμε, εκτός από περιστασιακά λίγα μικρά αντιτορπιλικά αλλά μας το ξαναπήραν πίσω. Τι μένει; Όπου μπορέσουμε (και στην Ελλάδα έχουμε τις πιθανότητες μας) να ανεβάσουμε πάλι την σημαία στο κατάρτι, να στρίψουμε τους πυργίσκους πάνω στον εχθρό και η Οδησσός να γίνει όλη κόκκινη και τα περίχωρα της ακόμα, και τα χωριά από γύρω, το «η γη μας ανήκει, το μέλλον είναι δικό μας» να γίνει ξανά το σύνθημα μας, άσχετα αν όπως έγραψε ο Ρίτσος «θα κλάψεις πολύ μέχρι να μάθεις τον κόσμο να γελά»