To ποσοστό κέρδους είναι το κλειδί

του  Michael Roberts*

Η πορεία της κερδοφορίας δείχνει την πορεία του καπιταλισμού

Η οικονομία του σύγχρονου κόσμου κυριαρχείται από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Στον καπιταλισμό, το χρήμα χρησιμοποιείται για να παράγει περισσότερο χρήμα. Η κινητήρια δύναμη της παραγωγής είναι το κέρδος, όχι οι κοινωνικές ανάγκες και η καπιταλιστική παραγωγή δεν  προχωράει σε μία ευθεία γραμμή ανόδου. Υπόκειται σε επαναλαμβανόμενες κρίσεις «ανάπτυξης και ύφεσης», που καταστρέφουν κάθε φορά και κατασπαταλούν μεγάλο μέρος από την αξία που έχει ήδη παραχθεί από την κοινωνία (τους εργαζόμενους). Οι δεκαετίες του 1880 και του 1890 γνώρισαν μια σημαντική καταστροφή της παραγωγής και του πλούτου των ΗΠΑ- η «μεγάλη κρίση» του ‘30 επίσης. Τώρα βιώνουμε την πρώτη  «Μεγάλη Ύφεση» όντας ακόμα μέσα στη «Μακρά Κρίση»  του 21ου αιώνα.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει επαναλαμβανόμενες κρίσεις γιατί έχει δύο μεγάλα ελαττώματα. Πρώτον, σε μια μονεταριστική οικονομία, της οποίας ο καπιταλισμός είναι η επιτομή, υπάρχει πάντα η πιθανότητα της κρίσης. Οι κάτοχοι του χρήματος μπορεί να μη θέλουν να το ξοδεύουν ή να το επενδύουν πάντα, αλλά να το αποθηκεύσουν. Αν το αποφασίσουν αυτό, για οποιονδήποτε δικό τους λόγο, μπορεί να προκληθεί εξάρθρωση στο σύστημα ανταλλαγών και να δημιουργηθεί κρίση στην αγορά και την πώληση.

Δεύτερον, το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής για κέρδος θα αρχίσει να αποσταθεροποιείται, αν δεν  δημιουργείται αρκετό κέρδος, τόσο που να ικανοποιεί τους κατόχους των μέσων παραγωγής. Και υπάρχει η εγγενής τάση του ποσοστού κέρδους να πέφτει. Αυτή είναι βαθύτερη αιτία όλων των κρίσεων.

 Οι ιδιωτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις δεν συνεργάζονται για να παράγουν αγαθά και  υπηρεσίες που έχει ανάγκη η κοινωνία. Αντίθετα, ανταγωνίζονται η μια την άλλη για να διατηρήσουν και να αυξήσουν τα κέρδη τους. Για να το πετύχουν αυτό κάνουν τους εργαζόμενους να δουλεύουν περισσότερο και σκληρότερα, χρησιμοποιούν εκτεταμένα  νέες τεχνολογίες για να αυξήσουν την παραγωγικότητα της εργασίας και έτσι να αποκομίσουν περισσότερο κέρδος. Αλλά αυτό είναι και η αχίλλειος πτέρνα του καπιταλισμού. Το συσσωρευμένο κόστος της επένδυσης σε εγκαταστάσεις, εξοπλισμό κτλ, συνεχώς αυξάνεται, σε αντίθεση  με το μέγεθος και το κόστος της εργατικής δύναμης. Επειδή όμως μόνο η εργασία μπορεί να παράγει αξία (οι μηχανές μόνες τους δεν μπορούν), η κερδοφορία από κάθε νέα επένδυση αρχίζει να πέφτει. Αν η κερδοφορία πέφτει συνεχώς, κάποια στιγμή θα φέρει πτώση στην ποσότητα του κέρδους. Τότε οι καπιταλιστές σταματούν να επενδύουν και «κάνουν απεργία». Μια κρίση παραγωγής επακολουθεί.

Οι καπιταλιστές προσπαθούν να αποφύγουν αυτή την κρίση με πολλούς τρόπους: προσπαθώντας να εκμεταλλευτούν περισσότερο τους εργαζόμενους, αναζητώντας φθηνότερες μορφές νέας τεχνολογίας ή κερδοσκοπώντας σε μη παραγωγικούς τομείς της οικονομίας όπως τα χρηματιστήρια, τις τράπεζες και τα χρηματοοικονομικά, όπου «τζογάρουν» για να κερδίσουν. Αυτά όμως  μπορούν να αποδώσουν μόνο για λίγο. Τελικά, ο νόμος της μειούμενης κερδοφορίας θα ισχύσει.

Το ποσοστό κέρδους στις ΗΠΑ είναι πολύ κάτω από το 1948. Αλλά δεν κινήθηκε γραμμικά. Μετά τον πόλεμο, στη λεγόμενη «χρυσή εποχή» από το 1948 ως το 1965, ήταν ψηλά. Αυτή ήταν και η πιο γρήγορη πορεία οικονομικής ανάπτυξης στην Αμερικάνικη ιστορία.

 Έπειτα η κερδοφορία έπεφτε σταθερά από το 1965 έως το 1982. Η αύξηση του ΑΕΠ ήταν πολύ πιο βραδεία και ο αμερικανικός καπιταλισμός (όπως και αλλού) πέρασε σοβαρές κρίσεις το 1974-75 και το 1980-82.

 Στη συνέχεια, την περίοδο του επονομαζόμενου «νεοφιλελευθερισμού», από το 1982 έως το 1997, η κερδοφορία ανέβηκε. Ο καπιταλισμός κατάφερε να βρει αντισταθμιστικούς παράγοντες στην πτώση της κερδοφορίας: μεγαλύτερη εκμετάλλευση της αμερικάνικης εργατικής δύναμης (με μείωση του ποσοστού που καταλαμβάνουν οι μισθοί),  ευρύτερη εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης αλλού (παγκοσμιοποίηση) και κερδοσκοπία σε μη παραγωγικούς τομείς (αγορά ακινήτων και διόγκωση του χρηματιστικού κεφαλαίου).  Αυτή, η «νεοφιλελεύθερη περίοδος», είχε λιγότερο σοβαρές κρίσεις, μολονότι η οικονομική ανάπτυξη παρέμενε πιο αργή σε σχέση με την Χρυσή Εποχή, γιατί  μεγάλο ποσοστό   του κέρδους κατευθύνονταν μακριά από επενδύσεις στην «πραγματική οικονομία».

Η κερδοφορία κορυφώθηκε το 1997, οπότε ξεκίνησε να πέφτει. Αυτό δημιούργησε τη βάση της Μεγάλης Κρίσης του 2008-2009. Αυτή η πτώση και η Μακρά Ύφεση που την ακολούθησε και στην οποία εξακολουθούμε να βρισκόμαστε ήταν ότι πιο σοβαρό  γνωρίσαμε από το 1930, εξαιτίας του τεράστιου οικοδομήματος του χρέους και των χρηματοπιστωτικών περιουσιακών στοιχείων στις περασμένες δύο δεκαετίες που δεν δημιούργησαν πραγματική αξία. Αντίθετα ήταν φούσκες βασισμένες στην πίστωση αρχικά σε μετοχές υψηλής τεχνολογίας (κατάρρευση του 2000) και στη συνέχεια στην αγορά κατοικίας (κατάρρευση του 2007). Ο μη παραγωγικός χρηματοπιστωτικός τομέας συνέβαλε στο 40% ολόκληρου του καπιταλιστικού κέρδους. Τελικά, αυτή η πιστωτική φούσκα έσκασε, παρασύροντας τον τραπεζικό τομέα και την οικονομία.

Μεγάλο μέρος του χρέους του ιδιωτικού τομέα απορροφήθηκε από το κράτος που έπρεπε να διασώσει (ανακεφαλαιοποιήσει) τις τράπεζες. Μέχρι να καθαριστεί αυτό το παραπανήσιο χρέος, η κερδοφορία δεν μπορεί να ανακάμψει αποτελεσματικά, ώστε να υπάρξουν επενδύσεις και οικονομική ανάπτυξη ξανά. Αντιθέτως, είναι πιθανό μια άλλη κρίση να είναι αναγκαία για να «ξεκαθαρίσει» το σύστημα από αυτό το «νεκρό (τοξικό) κεφάλαιο». Μέχρι τότε θα συνεχίζεται η Μακρά Ύφεση.

Η Μακρά  Ύφεση δεν θα σταματήσει με περισσότερες κρατικές δαπάνες μέσω αυξανόμενου δανεισμού και/ ή φορολογία, καθώς έτσι θα τρώει από τις σάρκες  της κερδοφορίας του καπιταλιστικού τομέα. Όσο αυτός ο τομέας παραμένει κυρίαρχος, η μικρότερη κερδοφορία του θα σημαίνει ότι οι νέες επενδύσεις δεν θα τοποθετηθούν έτσι ώστε να επανέλθουν οι θέσεις εργασίας και τα χαμένα εισοδήματα. Το Νιου Ντιλ του 1930 δεν έφερε το τέλος της Μεγάλης Ύφεσης και ας ήταν πολύ πιο ριζοσπαστικό από όλα  τα μέτρα που προτείνει τώρα ο Ομπάμα. Το αποδυνάμωσε η αντίδραση των καπιταλιστών. Αλλά επίσης δεν δούλεψε γιατί δεν μπορούσε να επαναφέρει την κερδοφορία -το αντίθετο. Τελικά, μόνο ένας Παγκόσμιος Πόλεμος, που τοποθέτησε την εργατική δύναμη στον στρατό  (ενώ αφάνισε εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο) έφερε την αλλαγή.

Στον καπιταλισμό, φοβερές κρίσεις θα συμβαίνουν και η ανισότητα θα παραμένει. Το τέλος της φτώχειας και η ευημερία για την πλειοψηφία μπορούν να έρθουν μόνο μέσα από την αντικατάσταση της ιδιωτικής παραγωγής για το κέρδος με τη δημοκρατικά σχεδιασμένη παραγωγή  για τις κοινωνικές ανάγκες.

Μετάφραση: Κατερίνα Μπουντούρη

Το κείμενο αποτελεί περίληψη της εισήγησης που έκανε ο οικονομολόγος  Michael Roberts στο καλοκαιρινό campus του Occupy Movement με τίτλο Ριζοσπαστικές Οικονομικές Θεωρίες για την Τρέχουσα Οικονομική Κρίση. Είχαμε παρουσιάσει το συνέδριο αυτό σε παλαιότερη ανάρτηση μαζί με μια μετάφραση του Richard Wolff. O Michael Roberts διατηρεί προσωπική ιστοσελίδα με συνεχή ανάρτηση πολύ σημαντικών κειμένων για την κατανόηση της σημερινής κρίσης. http://thenextrecession.wordpress.com/

Πηγη