Περί της σύγκλισης και της εχθρότητας ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα

Ένα από τα βασικά μέσα άσκησης κομματικής προπαγάνδας στα αστικά κοινοβουλευτικά καθεστώτα είναι η επίκληση συγκλίσεων μεταξύ κομμάτων τα οποία παρουσιάζονται ως κατά βάση εχθρικά και ασύμβατα μεταξύ τους. Η πιο "ακραία" μορφή αυτού του επιχειρήματος είναι γνωστή ως "σύγκλιση των άκρων", και έχει διάφορες παραλλαγές. Σε περιόδους πολιτικής έντασης, τα επιχειρήματα αυτού του είδους φαίνονται να πολλαπλασιάζονται και να αποτελούν ένα εξίσου σημαντικό κομμάτι της κομματικής προπαγάνδας με την συνηθέστερη, σε "ομαλές" περιόδους, μορφή της άμεσης σύγκρουσης μεταξύ κομμάτων.

Πριν προχωρήσουμε, είναι καλό να διασαφηνίσουμε την μορφολογική διαφορά ανάμεσα στα δύο είδη προπαγανδιστικού επιχειρήματος: στην απλούστερη και συνηθέστερη στις ομαλές περιόδους μορφή, ένα κόμμα επιτίθεται σε ένα άλλο κόμμα στη βάση του προγράμματός του ή των διακηρύξεών του ή της πολιτικής του στο ένα ή στο άλλο θέμα· στην μορφή όμως που μας απασχολεί εδώ, η κριτική δεν είναι καθόλου στο πρόγραμμα ή τις διακηρύξεις ή την πολιτική ως τέτοια, αλλά στο γεγονός ότι ομοιάζουν ή παρουσιάζουν συγκλίσεις με το πρόγραμμα, τις διακηρύξεις, ή την πολιτική ενός άλλου, τρίτου κόμματος, με το οποίο το κόμμα το οποίο κριτικάρεται θα όφειλε να έχει χαώδεις διαφορές.

Στον βαθμό που το δεύτερο είδος προπαγάνδας πετυχαίνει τους στόχους του, καλλιεργεί έναν μεγάλο βαθμό καχυποψίας για τις διαφορές ανάμεσα σε κόμματα, ιδιαίτερα αν αυτά δεν τείνουν να βρίσκονται σε διαρκή ρητορική σύγκρουση μεταξύ τους. Η αντίληψη τείνει να γίνει, με άλλα λόγια, ότι τα κόμματα τα οποία δεν συγκρούονται συχνά και με σφοδρότητα στο ρητορικό επίπεδο έχουν κάποιου είδους κρυφή ή άδηλη συμφωνία μεταξύ τους. Η αντίληψη αυτή προφανώς υπονομεύει και υποσκάπτει την αντίληψη της εντιμότητας και της διαφάνειας προθέσεων του κόμματος το οποίο στοχεύεται με τέτοιου είδους προπαγάνδα, και αυτό καθιστά αυτό το είδος προπαγάνδας ιδιαίτερα χρήσιμο και αποτελεσματικό για ένα κόμμα απέναντι στους αντιπάλους του.

Είναι όμως τα πράγματα όπως τα παρουσιάζει η αστικού τύπου κομματική προπαγάνδα, και υπό ποιες συνθήκες;

Στην προχθεσινή της ομιλία, η ΓΓ του ΚΚΕ έκανε λόγο για τις αιτίες της σταδιακής εξάλειψης του χάσματος ανάμεσα στα δύο μεγαλύτερα κόμματα της μεταπολίτευσης, την ΝΔ και το ΠΑΣΟΚ -- και συνεπώς της σύμφυρσής τους σε ένα ουσιαστικά κόμμα, γεγονός που μπορεί να ειπωθεί ότι αυτομάτως προϋποθέτει την δραστική συρρίκνωση του ενός από τα δύο κόμματα, εφόσον και τα δύο τώρα συμπίπτουν στο ίδιο λίγο ως πολύ σημείο του πολιτικού φάσματος και συνεπώς το ένα από τα δύο ανακηρύσσεται στην συνείδηση των πολιτών ως πλεονάζον.

Αυτό για το οποίο δεν μίλησε η ΓΓ του ΚΚΕ είναι το γεγονός ότι όλη αυτή η διαδικασία σύγκλισης συνοδεύτηκε από διαρκή εχθρικά πυρά του ενός κόμματος προς το άλλο. Με άλλα λόγια, ότι συντελέστηκε στο επίπεδο της πραγματικότητας ενόσω, στο πεδίο της ρητορικής, τα κόμματα αυτά "σφαζόντουσαν" μεταξύ τους κυριολεκτικά. Ποιος δεν θυμάται --με δεδομένο ότι βρίσκεται στην κατάλληλη ηλικία βέβαια-- τις κορώνες του Μένιου Κουτσόγιωργα, του Κώστα Λαλιώτη, του Ευάγγελου Γιαννόπουλου, της Αυριανής του Γ. Κουρή εναντίον της Νέας Δημοκρατίας; Και αντίστροφα, τη λυσσαλέα επίθεση της Νέας Δημοκρατίας στην δεύτερη σύζυγο του Α. Παπανδρέου, το μένος ενάντια στους λεγόμενους "πρασινοφρουρούς", την εκμετάλλευση ακόμα και της ασθένειας του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, και τα λοιπά παρελκόμενα της φρενήρους αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο βασικών πυλώνων του δικομματισμού;

Τα κόμματα τα οποία λοιπόν συνέκλιναν στην πράξη, αργά αλλά σταθερά, και κυρίως λόγω των πιέσεων της ΕΕ την οποία αποδέχθηκαν αμφότερα, όπως σωστά παρατήρησε η Παπαρήγα, στο επίπεδο της ρητορικής έμοιαζαν να κάνουν κάθε τι παρά να συγκλίνουν. Η αντικειμενική σύγκλιση δεν συνοδευόταν στο παραμικρό από υποκειμενική "ομαλότητα". Και θα έμπαινε κανείς στον πειρασμό να πει ότι όσο περισσότερο μεγάλωνε η αντικειμενική σύγκλιση, τόσο περισσότερο υπήρχε πίεση στο επίπεδο της ρητορικής να διαχωριστούν μέσω της αμοιβαίας εχθρότητας τα δύο κόμματα, μιας και είναι ακριβώς η αντιπαλότητα που συνιστά ταυτότητα στον πολιτικό χώρο: με άλλα λόγια, είσαι κάτι ακριβώς στον βαθμό που είσαι αντίθετος με κάτι άλλο· όταν πάψεις να γίνεσαι αντιληπτός ως αντίθετος με κάτι άλλο, όταν η αλήθεια της ταξικής σου συμφωνίας με τον συμβατικό σου αντίπαλο αποκαλυφθεί έμπρακτα ως κάτι που εκμηδενίζει την ρητορική σου διαφορά, τότε κινδυνεύεις και να πάψεις να είσαι κόμμα, όπως ακριβώς συνέβη τελικά με το στα πρόθυρα της διάλυσης και πάλαι ποτέ κραταιό ΠΑΣΟΚ.

Τα παραπάνω είναι μια πρώτη προειδοποίηση ενάντια στην ευπιστία απέναντι στην προπαγάνδα που εξισώνει την ρητορική αντιπαλότητα με αντικειμενική ιδεολογικοπολιτική ασυμβατότητα. Μας δείχνουν δηλαδή ότι δεν είναι αξιόπιστο μέτρο της ιδεολογικοπολιτικής ασυμβατότητας δύο κομμάτων το κατά πόσο ερίζουν το ένα με το άλλο.

Μια δεύτερη, και ανάστροφη, προειδοποίηση αναδύεται με την μορφή της ερώτησης για το κατά πόσο δύο μεγάλα κόμματα που ερίζουν μεταξύ τους έχουν την ανάγκη να επιτεθούν σε ένα μικρότερο, τρίτο κόμμα: έχουν μικρή τέτοια ανάγκη, διότι η μεταξύ τους έριδα περιορίζει και το πεδίο του τι αντιλαμβάνεται ως σημαντική αντίθεση ο πολίτης. Η "κόντρα" ΝΔ και ΠΑΣΟΚ δεν απέκρυψε απλώς τις όλο και μεγαλύτερες συγκλίσεις τους σε ό,τι αφορά την κοινή τους αποδοχή του νεοφιλελευθερισμού υπό την αιγίδα της ΕΕ, αλλά κατάφερε και να εκτοπίσει από την συνείδηση των πολιτών τη θεμελιακότητα της ταξικής πάλης ως αρχής, και έτσι και την αντίληψη της διαχωριστικής γραμμής που είχε προηγουμένως σημασία για την Ελλάδα ως γραμμής ανάμεσα σε "δεξιούς" και "κομμουνιστές".

Πράγματι, η εξάλειψη αυτής της αντίθεσης ως κυρίαρχης πολιτικής αντίθεσης στα χρόνια της μεταπολίτευσης υπήρξε ένας θρίαμβος του αστικού πολιτικού συστήματος, μια τεράστια νίκη στο μέτωπο του έμπρακτου ρεβιζιονισμού: δεν είχε πια καμία ιδιαίτερη σημασία αν ήσουν "κομμουνιστής", διότι αυτό ήταν απλώς μια μειονοτική και ήσσονος σημασία κατηγορία, είχε περάσει στον "τρίτο πόλο", έξω από την κυρίαρχη αντίθεση. Και έτσι το ΚΚΕ πέρασε μια αρκετά ήσυχη ζωή κατά τη διάρκεια των μεγάλων μαχών μεταξύ ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, αφού κανένα από τα δύο μεγάλα κόμματα δεν μπορεί να ειπωθεί πως έδειξε απέναντί του το μέγεθος της συστηματικής εχθρότητας που έδειξαν το ένα για το άλλο. Όμως αυτή η "ησυχία" ήταν συνώνυμη της περιθωριοποίησης σε ό,τι αφορούσε τις διαδικασίες πολιτικής υποκειμενοποίησης για τις μεγάλες μάζες, και ως τέτοια δεν ήταν βέβαια "προνόμιο."

Στην ομιλία της, η ΓΓ του ΚΚΕ πρότεινε όχι μόνο ότι το κάποτε κυρίαρχο δίπολο ΠΑΣΟΚ-ΝΔ έχει σήμερα αντικατασταθεί από ένα δίπολο ΝΔ-ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και ότι η σύγκλιση που παρατηρήθηκε ιστορικά στο πρώτο έχει δρομολογηθεί και στο δεύτερο.

Είναι φυσικό και αναμενόμενο η παρατήρηση αυτή να εξοργίσει τους οπαδούς του ΣΥΡΙΖΑ, που απάντησαν προσπαθώντας να στοιχειοθετήσουν σύγκλιση ΚΚΕ-ΝΔ μέσω της φράσης Παπαρήγα περί "λόμπι της δραχμής." Και θα πρέπει να εξετάσουμε και τα δύο αυτά σενάρια υποτιθέμενων συγκλίσεων.

Ποια είναι η κυρίαρχη, η θεμελιακή μορφή της αντιπολίτευσης του ΣΥΡΙΖΑ στην ΝΔ στις μέρες μας; Είναι η κατηγορία της ανικανότητας. Η ΝΔ κατηγορείται διαρκώς ότι δεν "διαπραγματεύτηκε" σωστά και αποτελεσματικά με την ΕΕ, ότι κατά συνέπεια ασκεί μια καταστροφική πολιτική. Για παράδειγμα, ο Αλέξης Τσίπρας, μιλώντας στην συνεδρίαση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του κόμματός του, δήλωσε:

η σημερινή μας συνεδρίαση δεν είναι μια τυπική καταγγελία των αδιεξόδων του Μνημονίου. Είναι η ουσιαστική αναγγελία των προϋποθέσεων για μια νέα πορεία της χώρας. Με την άμεση διακοπή κάθε διαπραγμάτευσης για το τρίτο Μνημόνιο και την απόσυρση του σχετικού νομοσχεδίου-πακέτου. Με την ουσιαστική αναδιαπραγμάτευση της δανειακής σύμβασης, η οποία θα πρέπει να σέβεται την εθνική κυριαρχία και αξιοπρέπεια της χώρας μας. Και να λαμβάνει υπόψη της ότι αποτελεί συμφωνία ανάμεσα σε θεσμικά ισότιμους εταίρους στην Ευρωζώνη. [...] η αντίληψη αυτή της μετατροπής των χωρών με υψηλό δημόσιο χρέος, σε οικονομικές αποικίες εντός της ευρωζώνης, είναι που καταστρέφει την ίδια την Ευρώπη. [...] Αλλά σήμερα το πρωί, ο κύριος Σαμαράς μας εξήγησε γιατί δεν διαπραγματεύτηκε. Γιατί για τον ίδιο, είπε, η διαπραγμάτευση είναι «τσαμπουκάς» που θα μας οδηγούσε σε ρήξη με τους εταίρους μας και στην έξοδο από την Ευρωζώνη. Η αποφασιστική αξιοποίηση των συγκριτικών γεωπολιτικών και πολιτικοοικονομικών πλεονεκτημάτων της χώρας, για τον κο Σαμαρά είναι τσαμπουκάς που θα μας οδηγούσε σε ρήξη. Δε ξέρω τι εννοεί ο πρωθυπουργός λέγοντας ότι θα μας οδηγούσε σε ρήξη. Αυτό που ξέρω είναι ότι αυτή η στρατηγική θα εξανάγκαζε τους δανειστές, για πρώτη φορά, να διαπραγματευτούν σοβαρά. [...] η ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών αφορά όλη την Ευρωζώνη. Γιατί ενδεχόμενη αποσταθεροποίηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος θα συμπαρασύρει και τις τράπεζες του Νότου της Ευρωζώνης. Και σταδιακά θα διαχυθεί σε όλη την Ευρωζώνη.

Τι λέει ο κύριος Τσίπρας; Λέει, κατά βάση, το εξής: "δεν διαπραγματευτήκατε σωστά με την ΕΕ, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να κινδυνεύει τόσο η παραμονή της χώρας μας στην ευρωζώνη όσο και η ίδια η ευρωζώνη. Εμείς θα διαπραγματευτούμε σωστά, κι έτσι και η χώρα μας θα παραμείνει στην ευρωζώνη και η ευρωζώνη θα σωθεί." Η κριτική του δηλαδή στην Νέα Δημοκρατία είναι ότι δεν είναι αληθινά φιλοευρωπαϊκή, ότι σπρώχνει, υιοθετώντας την "μερκελική" πριμοδότηση της λιτότητας αντί της "ανάπτυξης", σε μια κατεύθυνση που θα είναι καταστροφική και για τη χώρα και για το ευρώ (και έτσι, ότι "το ευρώ κινδυνεύει από την εφαρμογή του Μνημονίου"), με δεδομένο ότι για τον ίδιο τον κύριο Τσίπρα, τα συμφέροντα των λαϊκών στρωμάτων και αυτά της ΕΕ, ορθώς εννοούμενα και ερμηνευμένα, είναι ταυτόσημα.

Και τι απαντά σε αυτό η ΝΔ; Απαντά, για παράδειγμα δια στόματος Σ. Κεδίκογλου, ότι

Οι μάσκες του ΣΥΡΙΖΑ έπεσαν. Μαζί με το ΚΚΕ, τα δυο κομμουνιστικά κόμματα, υποστήριξαν στη Βουλή σχέδιο νόμου για την κατάργηση του μνημονίου και της δανειακής σύμβασης. Λένε όχι δηλαδή, στη συνέχιση της χρηματοδότησης της χώρας, λένε όχι στην, από εδώ και πέρα, καταβολή των συντάξεων και των μισθών, λένε όχι στην αποπληρωμή των χρεών του δημοσίου προς ιδιώτες, λένε όχι στη ρευστότητα της αγοράς, λένε όχι στην επανεκκίνηση της οικονομίας που οδηγεί στην Ανάκαμψη. Ο κ. Τσίπρας συντάχθηκε με το ΚΚΕ για την έξοδο της χώρας μας από την Ευρώπη. Ο Ελληνικός λαός πλέον γνωρίζει καλά ποιο είναι το σχέδιο του ΣΥΡΙΖΑ για την Πατρίδα μας. Αυτό που και ο ίδιος είχε περιγράψει μέσα στη Βουλή ευχόμενος «να χρεοκοπήσουμε όπως η Αργεντινή». Δυστυχώς όμως γι’ αυτόν και τη συμμορία της δραχμής ο Ελληνικός λαός δεν θα του κάνει το χατίρι.

Με άλλα λόγια: Η βασική γραμμή του ΣΥΡΙΖΑ είναι ότι η ΝΔ είναι ψευδώς "φιλοευρωπαϊκή/φιλο-ΕΕ" διότι στην πραγματικότητα υποσκάπτει την συνοχή της ΕΕ και την βιωσιμότητα της παραμονής της Ελλάδας στην ευρωζώνη. Και η βασική γραμμή της ΝΔ είναι ότι ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ψευδώς "φιλοευρωπαϊκός/φιλο-ΕΕ", διότι ενώ μοιάζει να υποστηρίζει την παραμονή της χώρας στην ευρωζώνη, στην πραγματικότητα απεργάζεται σχέδια για να την οδηγήσει στην έξοδο, όντας κόμμα "κρυφοκομμουνιστικό."

Κατά συνέπεια, με τις ίδιες τους τις αλληλοκατηγορίες, ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ επιβεβαιώνουν την απόλυτη συμφωνία τους στην ίδια νόρμα: αναμφισβήτητα η ΕΕ και η ευρωζώνη είναι το "καλό", το ζήτημα (και η διαφωνία) είναι ποιανού πολιτική εξυπηρετεί αυτό το καλό και ποιανού την βλάπτει. Όσο και να αλληλοκατηγορηθούν τα δύο κόμματα, όσο μεγαλόφωνες και αν γίνουν οι κορώνες του ενός ενάντια στο άλλο, αυτό το οποίο θα συνεχίσουν να επιβεβαιώνουν είναι ότι συμφωνούν απόλυτα στο πλαίσιο του στρατηγικού στόχου τους--που είναι ακριβώς η συντήρηση των ταξικών θεσμών της ΕΕ, η "διάσωση της ευρωζώνης" και του ευρώ ως κοινού νομίσματος, και η παραμονή της χώρας στην διεθνή συμμαχία αστικών τάξεων. 

Φανταστείτε τώρα ένα σενάριο στο οποίο η ΝΔ, για να αποδείξει το ΚΚΕ και στον πιο κακόπιστο ότι δεν συγκλίνει μαζί της, επιτίθετο στο ΚΚΕ με την κατηγορία ότι επιθυμεί την έξοδο της χώρας μας από την ευρωζώνη. Δεν θα χρειαστεί ιδιαίτερη φαντασία, γιατί ο Κεδίκογλου επιτέθηκε ήδη στο ΚΚΕ με αυτή την κατηγορία στην ίδια δήλωση με την οποία επιτέθηκε στον ΣΥΡΙΖΑ. Τι θα έπρεπε να απαντήσει το ΚΚΕ; Ότι "όχι, εσείς οδηγείτε τη χώρα στην έξοδο;" Κάτι τέτοιο θα ήταν γελοίο. Το ΚΚΕ δεν απάντησε τίποτε τέτοιο στην επίθεση Κεδίκογλου, διότι το βασικό πλαίσιο της στρατηγικής μέσα στα πλαίσια του οποίου κρίνεται η τακτική των κομμάτων ΝΔ και ΚΚΕ είναι ασύμβατο. Αυτό που είναι "καλό" για την ΝΔ είναι "κακό" για το ΚΚΕ, και αντίστροφα. 

Παρατηρούμε λοιπόν κάτι άκρως βασικό: Υπάρχουν διαφωνίες ανάμεσα σε κόμματα οι οποίες προϋποθέτουν συμφωνία επί του δέοντος, του επιθυμητού. Στις περιπτώσεις αυτές, η επίθεση από ένα κόμμα σε ένα άλλο είναι αναστρέψιμη και συμμετρική, δηλαδή, έχει την εξής μορφή: 

Χ κόμμα προς Ψ κόμμα: Με την πολιτική σας κάνετε το α και φέρνετε τη χώρα στο β

Ψ κόμμα προς Χ κόμμα: Όχι, εσείς, με την δική σας πολιτική, κάνετε το α και φέρνετε τη χώρα στο β!

Και υπάρχουν διαφωνίες ανάμεσα σε κόμματα οι οποίες δεν προϋποθέτουν καμία συμφωνία επί του δέοντος και του επιθυμητού, και άρα έχουν την εξής μη συμμετρική και αναστρέψιμη μορφή:

Χ κόμμα προς Ψ κόμμα: Με την πολιτική σας κάνετε το α και φέρνετε τη χώρα στο β

Ψ κόμμα προς Χ κόμμα: Αυτό που εσείς προϋποθέτετε ως κακό, αυτό για το οποίο μού ασκείτε κριτική, είναι απλώς η λύση για αυτό που εννοείτε ως καλό, και που είναι η απόλυτη καταστροφή για τον δ, ε, στ λόγο.

Στην δεύτερη περίπτωση, η μη ύπαρξη συμμετρικότητας και αναστρεψιμότητας θέτει περισσότερες νοητικές απαιτήσεις προς αυτόν που παρακολουθεί την διένεξη: θα πρέπει να έχει την ικανότητα να κατανοήσει την ύπαρξη μιας διαφοράς που δεν είναι συμμετρική, που δεν εκδηλώνεται δηλαδή στο ίδιο πλαίσιο αξιών και παραδοχών. Αυτό κάνει τις συγκρούσεις του δεύτερου τύπου όχι μόνο πολύ ουσιαστικότερες, αλλά και πολύ λιγότερο ορατές και κατανοητές από ό,τι του πρώτου.

Αλλά αυτό, με την σειρά του, συμφέρει ακριβώς τα κόμματα που αποτελούν το αρχικό δίπολο, τα οποία, ανεβάζοντας τους τόνους το ένα με το άλλο, προσπαθούν να πετύχουν τα ακόλουθα:

α) Να περιορίσουν το πλαίσιο αξιών και παραδοχών στο οποίο θα εκδηλώνονται οι επιτρεπτές διαφορές σε ένα και μόνο: όλοι πρέπει να αποδεχτούμε πρώτα την καπιταλιστική ανάπτυξη, την ΕΕ και την ευρωζώνη ως φυσικό πεπρωμένο, για παράδειγμα, και μετά μπορούμε να διαφωνήσουμε για το ποιος τα εξυπηρετεί καλύτερα.

β) Να υποβαθμίσουν τις διαφορές αυτού που αδυνατούν να ενσωματώσουν, ώστε να μην μπορεί να αυτονομηθεί για την μαζική συνείδηση ένα πλαίσιο αξιών και παραδοχών διαφορετικό από το κυρίαρχο πλαίσιο: έτσι, η ΝΔ λέει στον ΣΥΡΙΖΑ ενσυνείδητα ψευδώς ότι "είστε το ίδιο με το ΚΚΕ" (και έτσι αποδίδει μια ψευδή και διπλά συμφέρουσα για την ίδια "ριζοσπαστικότητα" στον ΣΥΡΙΖΑ) και ο ΣΥΡΙΖΑ λέει στο ΚΚΕ, επίσης ενσυνείδητα ψευδώς, "λέτε τα ίδια με την ΝΔ" (και έτσι διεκδικεί για τον εαυτό του την ίδια την ριζοσπαστικότητα που του αποδίδεται ψευδώς από τον αντίπαλό του, μιας και αν το ΚΚΕ συμφωνεί με την ΝΔ είναι ο ίδιος ο ΣΥΡΙΖΑ το "αριστερό άκρο" του φάσματος· κατά συνέπεια το "αριστερό άκρο" είναι και αυτό υπέρ της ΕΕ και της ευρωζώνης ή της "ανάπτυξης" με όρους καπιταλισμού).

γ) Να ενισχύσουν, ως αποτέλεσμα του (α) και του (β), την (ψευδο)αντίθεση που εξυπηρετεί και τους δύο, δηλαδή την αναπαραγωγή της κυριαρχίας του διπόλου του ίδιου.

Για όσο διάστημα, κατά συνέπεια, δύο κόμματα προάγουν τους σκοπούς τους ως φορείς τμημάτων της αστικής τάξης, είναι συμφέρον οι επιθέσεις τους το ένα στο άλλο να είναι πάντα σφοδρότερες από ό,τι σε ένα κόμμα του οποίου το πλαίσιο σκέψης αμφισβητεί την αυθεντικότητα του διπόλου ως τέτοιου και βρίσκεται έξω από το νοηματοδοτικό πλαίσιο της κυρίαρχης ιδεολογίας. 

Αλλά αυτό δεν σημαίνει στο παραμικρό ότι για τον λόγο αυτό "συγκλίνουν" με το τρίτο κόμμα περισσότερο από ό,τι συγκλίνουν μεταξύ τους. Το αντίθετο ακριβώς είναι η αλήθεια. 

Οι πολίτες πρέπει να είναι σε θέση να κατανοήσουν τους νόμους της σύγκρουσης στο πολιτικό πεδίο, γιατί ο υπέρτατος νόμος του πολιτικού πεδίου είναι η ίδια η σύγκρουση, είτε ως αυθεντική δύναμη που εκφράζει τα αντιθετικά συμφέροντα στην κοινωνική βάση, είτε ως επίφαση και μέσο συγκάλυψης των συγκλίσεων και συναινέσεων που επιτρέπουν στην κυρίαρχη τάξη την πολλαπλή πολιτική εκπροσώπηση.

Πηγη:

Lenin Reloaded