Aλλοτρίωση, ιδεολογία, Φετιχισμος του εμπορεύματος

Το παρόν αποτελεί την πρώτη εργασία μου στο μάθημα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου "Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό τον 20ο αιώνα". Επειδή οι έννοιες που πραγματεύεται η εργασία είναι ευαίσθητες, κεφαλαιώδους σημασίας για την μαρξιστική σκέψη, και εν μέρει πολύπλοκες, φαντάζομαι θα υπάρχουν λάθη και παραλείψεις στην προσέγγιση μου, αν και ελπίζω όχι χοντροκομμένες. Οσοι ξέρετε καλύτερα μη διαστάσετε να με διορθώσετε ή να με συμπληρώσετε όπου χρειάζεται.

Θέμα:

<<Παρουσιάστε τις Μαρξικές έννοιες της αλλοτρίωσης της ιδεολογίας και τη Φετιχισμού του εμπορεύματος ως εργαλεία ανάλυσης της Νεωτερικότητας>>

Εισαγωγή

Η εργασία, εκτός από την εισαγωγή και τα συμπεράσματα, είναι χωρισμένη σε 4 μέρη. Θεωρώ ότι είναι καλό στο πρώτο μέρος, προκειμένου να μπορέσουμε να εξηγήσουμε στοιχειωδώς τις ζητούμενες(από την εργασία) έννοιες, να αναφερθούμε σε μερικά πολύ θεμελιώδη και εισαγωγικά ζητήματα της Μαρξικής <<κοσμοθεωρίας>>. Τα υπόλοιπα 3 μέρη αντιστοιχούν κατά σειρά, στην έννοια της αλλοτρίωσης, του φετιχισμού του εμπορεύματος και της ιδεολογίας. Ο περιορισμένος αριθμός λέξεων με υποχρεώνει να παραλείψω κάποια βιογραφικά στοιχεία και γενικές πληροφορίες για τον ίδιο τον Μαρξ, όμως δεν το βρίσκω απαραίτητο μιας και είναι πολύ εύκολο να εντοπιστούν στο διαδίκτυο.

Κάποια θεμελιώδη στοιχεία της Μαρξικής θεωρίας

Για τον Μαρξ ο άνθρωπος δεν μπορεί να ειδωθεί ξέχωρα από την κοινωνία στην οποία ζει, είναι μέρος αυτής και <<δημιούργημα>> αυτής μιας και η συνείδηση του πηγάζει από τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα στην εκάστοτε κοινωνία. Οι άνθρωποι σε κάθε κοινωνία(τουλάχιστον από τις πρωτόγονες και ύστερα) δεν υπάρχουν απλά ως μονάδες αλλά σχηματίζουν κοινωνικές τάξεις. Το πως είναι διαμορφωμένες αυτές οι τάξεις καθορίζεται από το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής.[1] Επειδή πίσω από τις κοινωνικές τάξεις υπάρχουν οργανωμένα συμφέροντα, και επειδή τα συμφέροντα αυτά είναι ανταγωνιστικά μεταξύ τους, μοιραία οι τάξεις έρχονται σε σύγκρουση(ταξική πάλη). Όταν η κυρίαρχη τάξη ανατραπεί από μια άλλη, επαναστατική, οι σχέσεις παραγωγής αναδιαμορφώνονται έτσι ώστε η επαναστατική τάξη να γίνει εκείνη κυρίαρχη.[2] Ο ίδιος ο Μαρξ γράφει στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο:

<<Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων>>[3]

Αυτού του είδους η θεώρηση-ερμηνεία της ιστορίας ονομάζεται Ιστορικός Υλισμός.[4] Στην μακρά πορεία των κοινωνικών και ιστορικών εξελίξεων η ανθρωπότητα πέρασε από διάφορα κοινωνικά συστήματα παραγωγής(πρωτόγονο κομμουνιστικό, δουλοκτητικό, φεουδαρχικό) για να καταλήξει στο καπιταλιστικό, με το οποίο ο Μαρξ ασχολείται ιδιαιτέρως.

Μια καπιταλιστική κοινωνία για τον Μαρξ αποτελείται από δύο κυρίως τάξεις, την εργατική τάξη[5], η οποία είναι στην ουσία αυτή που παράγει, και την μπουρζουαζία, που είναι η κυρίαρχη τάξη η οποία κατέχει τα παραγωγικά μέσα. Άλλο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι το γεγονός ότι οι προηγούμενες κοινωνικές τάξεις της φεουδαρχίας, την οποία ο καπιταλισμός ανέτρεψε(τεχνίτες, μικροαστοί, αγρότες ιδιοκτήτες, ευγενείς, κλπ), τείνουν να εξαφανιστούν για να δώσουν τη θέση τους στις δύο κύριες που προαναφέραμε.[6]

Οι μπουρζουαζία(καπιταλιστές) είναι η τάξη που κατέχει τα παραγωγικά μέσα(κεφάλαιο) ενώ η εργατική τάξη(προλεταριάτο) κατέχει ένα και μόνο μέσο παραγωγής, την ανθρώπινη εργασία που δύναται να προσφέρει. Το κεφάλαιο έχει 3 μορφές, το κινητό κεφάλαιο(χρήμα), το σταθερό κεφάλαιο(γη, μηχανήματα) και το μεταβλητό κεφάλαιο(η εργατική δύναμη). Η τρίτη μορφή του κεφαλαίου είναι εκείνη που πουλάνε οι προλετάριοι στους κεφαλαιοκράτες, και βάση αυτής καθορίζεται και η σχέση τους.[7] Όμως οι κεφαλαιοκράτες, για να μπορούν να έχουν κέρδος από την παραγωγική διαδικασία πρέπει να αγοράσουν την εργατική δύναμη όσο πιο φτηνά μπορούν δηλαδή να την πληρώσουν στους εργάτες λιγότερο απ' όσο πραγματικά αξίζει. Την κλεμμένη αυτή αξία της εργασίας που ιδιοποιούνται τα αφεντικά ο Μαρξ την ονομάζει υπεραξία.[8]

Για τον Μαρξ, ο καπιταλισμός αν και είναι ένα σύστημα πιο εξελιγμένο από τα προηγούμενα, παραμένει ατελές, με πολλά προβλήματα και αντιφάσεις. Εξαιτίας αυτών των προβλημάτων και των αντιφάσεων οι παραγωγικές δυνάμεις από ένα σημείο και ύστερα δεν μπορούν να εξελιχθούν περεταίρω και ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθούν είναι η ανατροπή του καπιταλισμού και η αντικατάσταση του από τον κομμουνισμό στον οποίο οι σχέσεις παραγωγής θα είναι τελειοποιημένες. Όχημα για το πέρασμα στον κομμουνισμό θα είναι το προλεταριάτο που μέσα από την εμπειρία του θα αποκτήσει συνείδηση του εαυτού του και θα επαναστατήσει ενάντια στα αφεντικά του, τους καπιταλιστές. Στο κομμουνιστικό σύστημα δεν θα υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, θα καταργηθούν οι κοινωνικές τάξεις ενώ η κοινωνία και τα υποκείμενα της θα συνεχίσει να αναπτύσσεται ελεύθερα από όλους και για όλους και η ανθρωπότητα θα περάσει από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας.[9][10]

Αλλοτρίωση

Στα περισσότερα έργα του ο Μαρξ(Κεφάλαιο, Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, Γερμανική Ιδεολογία), εκτός από το να αναλύει τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα και να βρίσκει τις ρίζες του, του ασκεί κριτική είτε αναδεικνύοντας τις εγγενείς ατέλειες του, είτε τις αντιφάσεις του, είτε τις σχέσεις σκληρής εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο που τον χαρακτηρίζουν.

Ο Μαρξ στη <<Γερμανική Ιδεολογία>> αναλύοντας το πέρασμα στον καπιταλισμό και περιγράφοντας ένα προς ένα όλα τα στάδια της μετάβασης από το προηγούμενο οικονομικό σύστημα, αυτό της φεουδαρχίας, παρατηρεί ότι παρουσιάστηκε μια άνευ προηγουμένου απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων. Όμως ο Μαρξ σημειώνει ότι ενώ αυτές οι δυνάμεις πηγάζουν από το σύνολο της κοινωνίας η ιδιοκτησία των μέσων που τις αναπαράγουν βρίσκεται στα χέρια ενός μικρού μέρους του πληθυσμού, τους καπιταλιστές, και εκεί εντοπίζεται το πρόβλημα.[11]

Στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά χειρόγραφα, ο Μαρξ περιγράφει τα <<πανανθρώπινα, οικουμενικά γνωρίσματα που προσιδιάζουν στην <<ουσία>> του εργαζομένου υποκειμένου.>>[12][13] και δείχνει τον τρόπο με τον οποίο ο σύγχρονος προλετάριος εργάτης απομακρύνεται από τη φύση του σε συνθήκες καπιταλισμού.

Συνοπτικά τα γνωρίσματα αυτά είναι τα παρακάτω:

Ø Ο άνθρωπος είναι δημιουργικό όν, κατασκευάζει εργαλεία, γράφει μουσική, φτιάχνει μηχανήματα

Ø Ο άνθρωπος είναι καθολικό ον, το οποίο έχει τη δύναμη να μετασχηματίσει όλο τον κόσμο

Ø Ο άνθρωπος είναι <<οικουμενικός>>, διότι παράγει ακόμα και όταν αυτό δεν του καλύπτει άμεσα κάποια φυσική του ανάγκη

Ø Ο άνθρωπος πραγματώνεται μέσα σε μια συλλογικότητα(κοινωνία), είναι αδύνατον να υπάρξει χωρίς αυτή, είναι από τη φύση του ον κοινωνικό. Η συμμετοχή του σε αυτή τη συλλογικότητα πηγάζει από(και εξαιτίας) την ίδια τη διαδικασία της παραγωγής

Ø Ο άνθρωπος, αντίθετα με τα ζώα, είναι μια συνειδητή ύπαρξη ικανός να παράξει ιδέες, να αναστοχαστεί, να θέσει ερωτήματα γύρω από την δική του φύση αλλά και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζει [14]

Πως όμως μπαίνει εμπόδιο η καπιταλιστική κοινωνία/παραγωγική διαδικασία ανάμεσα στον άνθρωπο και τις φυσικές του ροπές; Ο Μαρξ διακρίνει τρία είδη αλλοτρίωσης.

Καταρχήν αλλάζει η σχέση του εργάτη με το προϊόν εργασίας του, δεν του ανήκει ούτε έχει κάποιο έλεγχο πάνω του, αντίθετα το ιδιοποιείται ο κεφαλαιοκράτης που εκείνος αποφασίζει πως ακριβώς το θέλει, πόση ποσότητα χρειάζεται κλπ. Έτσι η σχέση του παραγωγού με το παραγόμενο προϊόν γίνεται έμμεση, δεν εκφράζει τη δική του δημιουργικότητα και επιθυμία αλλά την επιθυμία κάποιου άλλου που θέλει να το εμπορευθεί προκειμένου να έχει χρηματικό κέρδος. Με αυτόν όμως τον τρόπο ο εργάτης αποξενώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό, η εργασία του είναι μονάχα μέσον για να συνεχίσει να ζει, χάνει κάθε πρωτοβουλία και αρχίζει να ομοιάζει όλο και περισσότερο στο ζώο που σέρνει το άροτρο ή σε απλό λειτουργικό γρανάζι κάποιας μηχανής. Η ίδια η συλλογική εργασία χάνει τον κοινωνικό της χαρακτήρα, δεν εκπροσωπείται από <<ελεύθερες>> σχέσεις μεταξύ ανθρώπων αλλά από έναν καταναγκαστικό καταμερισμό εργασίας έξω και πέρα από την φυσιολογική ανθρώπινη υπόσταση. Ο άμεσος στόχος δε του καταμερισμού αυτού δεν είναι η καλυτέρευση της ζωής των όσων συμμετέχουν στην παραγωγή και στην κοινωνία, αλλά το κέρδος εκείνου που κατέχει το κεφάλαιο, ενώ ο άνθρωπος στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Συνολικά η παραγωγική διαδικασία στον καπιταλισμό δεν υποτάσσεται στα συλλογικά συμφέροντα, όπως θα ήταν το <<δίκαιο>>, αλλά στα ατομικά συμφέροντα ή καλύτερα στα συμφέροντα μιας ολιγομελούς τάξης που στις πλάτες άλλων την ελέγχει και την καθορίζει, χάνεται δηλαδή ο κοινωνικός της χαρακτήρας.[15]

Όμως δεν είναι μόνο οι εργάτες που υφίστανται αλλοτρίωση αλλά και οι καπιταλιστές που παγιδεύονται σε μια αέναη διαδικασία συσσώρευσης και επανεπένδυσης πλούτου και γίνονται δούλοι των νόμων της αγοράς και του ανταγωνισμού. Μετατρέπονται και εκείνοι δηλαδή σε γρανάζι του καπιταλιστικού συστήματος, στο ρόλο όμως του άρχοντα και όχι του αρχόμενου μεταξύ των δυο κύριων τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας.[16]

Φετιχισμός του εμπορεύματος

Ο Μαρξ παρατηρεί ότι στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας εκφράζεται στη διαδικασία της ανταλλαγής. Τα προϊόντα που παράγονται αποκτούν μια αξία βάσει της οποίας γίνονται οι ανταλλαγές, με γενικό ισοδύναμο το χρήμα. Κατά κάποιο τρόπο δηλαδή οι παραγωγικές κοινωνικοποιημένες σχέσεις "στερεοποιούνται" και εκφράζονται με το εκάστοτε προς ανταλλαγή προϊόν, ενώ τα προϊόντα με το να γίνονται εμπορεύματα, να αγοράζονται και να πωλούνται, αποκτούν ένα κοινωνικό χαρακτήρα.[17]

Σε παλιότερα παραγωγικά μοντέλα, όπως είναι για παράδειγμα αυτό της φεουδαρχίας, οι σχέσεις μεταξύ των υποκειμένων ήταν πιο άμεσες, πιο ξεκάθαρες. Ο δουλοπάροικος για παράδειγμα, εκτελώντας αγγαρεία για τον πυργοδεσπότη, ήξερε ότι αυτό που πρόσφερε ήταν μια ποσότητα εργασίας μέσα σε καθορισμένο χρόνο, δεν χρειαζόταν να μεσολαβήσει μια εμπορική/χρηματική συναλλαγή μεταξύ τους.[18] Αντίστοιχα ο κυνηγός σε μια πρωτόγονη κοινωνία δεν πουλούσε το κρέας και τη γούνα του ζώου που έπιανε, το μοιραζόταν απλά με τους υπολοίπους της κοινότητας στα πλαίσια κάποιων καθορισμένων κοινωνικών διαδικασιών. Στον καπιταλισμό μοιάζει να γίνεται πρωταρχική αιτία για την παραγωγή η εμπορική ανταλλαγή και όχι η κοινωνικές/ανθρώπινες ανάγκες που καλύπτονται μέσω της παραγωγικής διαδικασίας.


Δεν υπάρχει ένα φυσικό μέγεθος/ιδιότητα μέσα στο κάθε πράγμα που να καθορίζει την εμπορευματική αξία του, στην φύση η αξία των διαφόρων πραγμάτων δεν μπορεί να συγκριθεί. Ο χρόνος εργασίας που επενδύει όμως ο άνθρωπος για να τα μετατρέψει σε αξίες χρήσης(χρήσιμα για αυτόν πράγματα) είναι συγκρίσιμο μέγεθος και αυτό είναι που στην ουσία καθορίζει την εμπορευματική τους αξία[19].[20] Όταν μετατρέπεται ένα προϊόν σε εμπόρευμα και ανταλλάσσεται, αποκτά κοινωνικές μεν ιδιότητες, όμως οι κοινωνικές ιδιότητες αυτές του έχουν κληροδοτηθεί τελικά από τον κοινωνικοποιημένο καταμερισμό της εργασίας.[21]

Με το να κοινωνικοποιούνται όλα τα προϊόντα με τη μορφή εμπορεύματος στη διαδικασία της ανταλλαγής, η εμπορευματική τους αξία υποκαθιστά την πραγματική τους και δίδεται η ψευδαίσθηση ότι πηγή της αξίας αυτής δεν είναι η ανθρώπινη συλλογική εργασία στην σφαίρα της παραγωγής, αλλά η χρηματική τιμή τους στην σφαίρα της κυκλοφορίας. Επίσης δίδεται η εντύπωση ότι τα προϊόντα αυτονομούνται, αφού συγκαλύπτεται η σύνδεση τους με την παραγωγική διαδικασία και η εξάρτηση τους από αυτή. Εκείνοι που κατέχουν τα μέσα παραγωγής ανταλλάσσουν τα προϊόντα στην αγορά βγάζοντας κέρδος(το οποίο προέρχεται από την κλεμμένη υπεραξία), ενώ οι εργάτες που παράγουν τα προς ανταλλαγή προϊόντα χάνουν κάθε έλεγχο πάνω τους. Οι ίδιες λοιπόν οι σχέσεις των ανθρώπων γίνονται σχέσεις των πραγμάτων ενώ τα προϊόντα και τα μέσα παραγωγής, αντί να χρησιμοποιούνται ως μέσα ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών, γίνονται η αιτία που οι άνθρωποι μετατρέπονται σε αντικείμενα προς εκμετάλλευση.[22] Όμως εκτός του ότι οι εργάτες υποδουλώνονται από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, η ίδια η εργασία τους, παρότι είναι αυτή που προσδίδει αξία στα προς ανταλλαγή προϊόντα, χάνει την αναγνώριση της ως τέτοια εξαιτίας των στρεβλών εντυπώσεων που δημιουργούν οι λειτουργίες της αγοράς.

Μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία μοιάζει το εμπόρευμα να αποκτά θεϊκή υπόσταση, από τη μια επειδή εξαιτίας του λειτουργικού του ρόλου γίνεται αντικείμενο λατρείας(φετίχ), και από την άλλη επειδή αποκτά μέσα στο μυαλό των υποκειμένων επίπλαστες ιδιότητες και μεταφυσικές δυνάμεις, όπως είναι για παράδειγμα η αυθυπαρξία που μοιάζει να απολαμβάνει.

<<Το μυστηριώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται λοιπόν απλούστατα στο ότι αντανακλάει στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς τους σαν υλικά χαρακτηριστικά των προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές κοινωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γιαυτό η κοινωνική σχέση των παραγωγών με τη συνολική εργασία φαίνεται σ’ αυτούς σαν μια κοινωνική σχέση αντικειμένων που υπάρχει έξω απ’ αυτούς.>>[23]

Έτσι αντί να προσλαμβάνεται η ανταλλαγή εμπορευμάτων ως ανταλλαγή διαφορετικών συγκεκριμένων ωφέλιμων εργασιών που εκφράζονται μέσα από την αφηρημένη εργασία που περιέχεται στο καθένα, η σχέση αναποδογυρίζει στο ότι δεν είναι η ποσότητα εργασίας αυτή που τελικά καθορίζει το μέγεθος της αξίας αλλά μια φυσική ιδιότητα των πραγμάτων, έτσι ο άνθρωπος δεν κατανοεί τα κοινωνικά προτσές και υποδουλώνεται σε αυτά, στις τυφλές δυνάμεις της αγοράς.

Σύμφωνα μη την Μαρξική θεωρία, στον κομμουνισμό, αυτή η αλλοτρίωση που έχει τις αιτίες της στον φετιχισμό του εμπορεύματος και γενικά στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής θα πάψει να υφίσταται.

<<[...]ενώ με την κατάργηση της βάσης, της ατομικής ιδιοκτησίας, και με την κομμουνιστική ρύθμιση της παραγωγής που εξαλείφει από τους ανθρώπους το αίσθημα ότι είναι αποξενωμένοι από το προϊόν που οι ίδιοι παράγουν, η δύναμη της σχέσης προσφοράς και ζήτησης εκμηδενίζεται, και οι άνθρωποι βάζουν πάλι κάτω από τον έλεγχο τους την ανταλλαγή, και παραγωγή με τον τρόπο της αμοιβαίας τους σχέσης[...]>>[24]

Ιδεολογία

Στο έργο τους <<Η Γερμανική Ιδεολογία>> ο Μαρξ και ο Έγκελς εξηγούν ότι το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων σε μια κοινωνία αποτελεί τη βάση αυτής της κοινωνίας και ότι σε αυτή τη βάση ορθώνεται ένα εποικοδόμημα, νομικό, πολιτικό, πνευματικό. Αντίστοιχα η παραγωγή της υλικής ζωής(οι σχέσεις παραγωγής) είναι εκείνη που καθορίζει την κοινωνική ζωή των ανθρώπων και κατ επέκταση την συνείδηση τους.[25]

Οι αντιφάσεις και οι ατέλειες του καπιταλιστικού συστήματος, σύμφωνα με τον Μαρξ και τον Έγκελς, όπως άλλωστε και των προηγουμένων οικονομικών συστημάτων(φεουδαρχικό, δουλοκτητικό), αλλά και τα συμφέροντα που αναπτύσσονται σε αυτό, δημιουργούν μια στρεβλή εντύπωση της πραγματικότητας στο νου των υποκειμένων, και κατ επέκταση μια λανθασμένη εκτίμηση της ίδιας της κοινωνίας για τον εαυτό της.[26] Συνεπώς δεν πρέπει να εξετάζουμε μια ιστορική εποχή βάσει της ιδέας που έχει η ίδια για τον εαυτό της αλλά εστιάζοντας στις αντικειμενικές συνθήκες που έγιναν αιτία για να δημιουργηθεί αυτή η ιδέα. Αυτό για τον Μαρξ χοντρικά σημαίνει ότι αν θέλουμε να κατανοήσουμε μια εποχή πρέπει να ψηλαφίσουμε τις σχέσεις παραγωγής(δηλαδή τη βάση), την εξέλιξη τους, την διάδοση τους, την ιστορία τους.[27]

Ο Μαρξ με τον όρο ιδεολογία δεν περιγράφει απλά το σύνολο κάποιων ιδεών, για τον Μαρξ η ιδεολογία κάθε ιστορικής περιόδου είναι το σύνολο των ιδεών που παράγει η άρχουσα τάξη εκείνης της ιστορικής περιόδου, ως κυρίαρχη υλική δύναμη. Διαφορετικά, η τάξη που έχει στα χέρια της τα μέσα υλικής παραγωγής είναι και τη τάξη που ελέγχει τα μέσα πνευματικής παραγωγής.[28]Μέσω του ελέγχου της παραγωγής ιδεών, η άρχουσα τάξη καταφέρνει να νομιμοποιήσει τον εαυτό της.

Στο καπιταλιστικό σύστημα κυρίαρχο ρόλο στην αναπαραγωγή της ιδεολογίας παίζει το αστικό κράτος, που στο μεγαλύτερο του μέρος εκφράζει την αστική τάξη, και ιδιαίτερα ο θεσμός της εκπαίδευσης.[29] Στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς η τεχνολογία εξελίσσει τις επικοινωνίες, βλέπουμε ότι παίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας τα MME.

Η κυρίαρχη ιδεολογία δημιουργεί στα κοινωνικά υποκείμενα έναν κοινό τρόπο σκέψης και ένα σύστημα αξιών όπως είναι η ελευθερία, η ισότητα, τα δικαιώματα του ατόμου κ.α. Η πραγματικότητα απέχει πολύ από τα <<διδάγματα>> της ιδεολογίας καθώς στον καπιταλιστικό κόσμο ούτε ισονομία υπάρχει, ούτε ισότητα, αλλά ούτε και ελευθερία. Αυτός όμως είναι ο σκοπός ύπαρξης της ιδεολογίας κατά τον Μαρξ, να αποκρύβει την πραγματικότητα, να θαμπώνει τους προλετάριους ώστε να έχουν μεγαλύτερες ανοχές και να είναι υπάκουοι απέναντι στην αστική τάξη και την εκμετάλλευση στην οποία αυτή τους υποβάλει.[30] Στην περίπτωση κοινωνικών ανατροπών και αλλαγής της τάξης που βρίσκεται στην εξουσία, όπως για παράδειγμα συνέβη στην Γαλλική Επανάσταση, η τάξη που διεκδικεί την εξουσία οφείλει να πείσει τις υποτελείς τάξεις, μέσω του ιδεολογικού <<εξαναγκασμού>>, ότι το δικό της συμφέρον ταυτίζεται με το γενικό συμφέρον διότι μόνο έτσι θα εδραιώσει την εξουσία της.[31]Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι και η ίδια η κυρίαρχη τάξη δεν πέφτει <<θύμα>> της ιδεολογίας, μιας και ως ένα βαθμό δημιουργούνται και σε εκείνη ψευδής εντυπώσεις της πραγματικότητας.

Τέλος όσον αφορά την κομμουνιστική κοινωνία ο Μαρξ αναφέρει:

<<Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ' αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων.>>[32]

Συμπεράσματα

Οι τρείς αυτές έννοιες που εισάγει ο Μαρξ στην πολιτική οικονομία μπορούν να γίνουν για εμάς ένα χρήσιμο εργαλείο κατανόησης και κριτικής του καπιταλιστικού συστήματος. Η εντύπωση που εμένα μου δίδεται είναι ότι η έννοια της αλλοτρίωσης, με την οποία είχε καταπιαστεί ο νεαρός Μαρξ, ενσωματώνεται κατά κάποιο τρόπο στην κριτική του για τον φετιχισμό του εμπορεύματος με πιο συστηματικό τρόπο και μάλιστα ενταγμένο μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ερμηνειών για τον καπιταλισμό. Και με τις 3 αυτές έννοιες ο συγγραφέας προσπαθεί να δείξει πως τα άτομα παγιδεύονται μέσα στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, και πως αυτές περιορίζουν τα ίδια και την κοινωνία από το να <<ολοκληρωθούν>>. Επίσης δείχνει με ξεκάθαρο τρόπο ότι τα υποκείμενα που βρίσκονται ενταγμένα στην καπιταλιστική κοινωνία(όπως και σε παλιότερες κοινωνίες), βλέπουν τα πράγματα μέσα από ένα συγκεκριμένο φίλτρο, το οποίο τους δημιουργεί ψευδείς εντυπώσεις. Η κυρίαρχη αστική τάξη είναι εκείνη που αναπαράγει αυτά τα <<είδωλα>> γιατί έτσι νομιμοποιείται και διαιωνίζεται.

Ο Μαρξ όμως έχει ένα όραμα για το μέλλον, καθώς πιστεύει(και εξηγεί γιατί) ότι τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής θα τις διαδεχθούν οι κομμουνιστικές. Στον κομμουνισμό η ατομική ιδιοκτησία και οι τάξεις θα καταργηθούν και τα άτομα θα απελευθερωθούν από τα δεσμά στα οποία υποτάσσονται εξαιτίας των ταξικών συμφερόντων. Σε μια τέτοια κοινωνία, δεν θα υπάρχουν οι αιτίες που αναπαράγουν τα ψευδή είδωλα και που αλλοτριώνουν τον χαρακτήρα των ανθρώπων, και αυτό επειδή ακριβώς οι σχέσεις παραγωγής θα έχουν τελειοποιηθεί.

Βιβλιογραφία

Με σειρά εμφάνισης στο κείμενο:



- Φρανσουά Σατελέ(επιμέλεια), Η Φιλοσοφία, από τον Καντ ως τον Χούσσερλ, εκδ. Γνώση, Β. Έκδοση, μτφ. Κωστής Παπαγιώργης

- Βασίλης Ρωμανός, <<Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το πρόβλημα της Ορθολογικότητας της ιστορίας>>. στο, Σ.Μ. Κονιόρδος, κ.α, Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010

- Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2009, μτφ. Παναγιώτης Μαυρομάτης

- Ριζοσπάστης, Σαββάτο 30 Ιούνη 2012, http://www.rizospastis.gr/story.do?id=6925589&textCriteriaClause=%2B%CE%91%CE%A0%CE%9F+%2B%CE%A4%CE%9F+%2B%CE%92%CE%91%CE%A3%CE%99%CE%9B%CE%95%CE%99%CE%9F+%2B%CE%A4%CE%97%CE%A3+%2B%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%93%CE%9A%CE%91%CE%99%CE%9F%CE%A4%CE%97%CE%A4%CE%91%CE%A3

- Ένθετο Ριζοσπάστη, <<Η ιστορία του "μανιφέστου του κομμουνιστικού κόμματος">>, Κυριακή 27 Νοέμβρη 2011, http://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=27/11/2011&id=13800&pageNo=2&direction=1

- Καρλ Μαρξ - Φρ Έγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, τόμος πρώτος, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997, μτφ. Κ. Φιλίνη










[1] Φρανσουά Σατελέ(επιμέλεια), Η Φιλοσοφία, από τον Καντ ως τον Χούσσερλ, εκδ. Γνώση, Β. Έκδοση, μτφ. Κωστής Παπαγιώργης, σελ. 189-190


[2] Στο ίδιο, σελ. 200-200.


[3] Στο ίδιο, σελ. 187.


[4] Στο ίδιο, σελ. 188.


[5] Ή προλεταριάτο, ως η τάξη που δεν κατέχει μέσα παραγωγής και το μόνο που μπορεί να κάνει για να εξασφαλίσει τα προς το ζην είναι να πουλήσει την εργατική της δύναμη σε εκείνους που κατέχουν τα μέσα.


[6] Βασίλης Ρωμανός, <<Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το πρόβλημα της Ορθολογικότητας της ιστορίας>>. στο, Σ.Μ. Κονιόρδος, κ.α, Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2010, σελ. 68.


[7] Στο ίδιο, σελ 65.


[8] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2009, μτφ. Παναγιώτης Μαυρομάτης, σελ. 220-221.


[9] Ριζοσπάστης, Σαββάτο 30 Ιούνη 2012, http://www.rizospastis.gr/story.do?id=6925589&textCriteriaClause=%2B%CE%91%CE%A0%CE%9F+%2B%CE%A4%CE%9F+%2B%CE%92%CE%91%CE%A3%CE%99%CE%9B%CE%95%CE%99%CE%9F+%2B%CE%A4%CE%97%CE%A3+%2B%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%93%CE%9A%CE%91%CE%99%CE%9F%CE%A4%CE%97%CE%A4%CE%91%CE%A3


[10] Ένθετο Ριζοσπάστη, <<Η ιστορία του "μανιφέστου του κομμουνιστικού κόμματος">>, Κυριακή 27 Νοέμβρη 2011, http://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=27/11/2011&id=13800&pageNo=2&direction=1


[11] Ρωμανός, <<Η Μαρξική κριτική>>, σελ. 61-62.


[12] Στο ίδιο, σελ. 69.


[13] Σημείωση δική μου: Σε μεταγενέστερα έργα του ο Μαρξ, στα πιο ώριμα, θα απέφευγε να ορίσει την ανθρώπινη φύση με αυτόν τον τρόπο ο οποίος μοιάζει ιδιαίτερα ιδεαλιστικός και ουσιοκρατικός. Έχω την εντύπωση πως ο ώριμος Μαρξ θα προσπαθούσε να περιγράψει την ανθρώπινη φύση σε σχέση με τις υλικές εκείνες συνθήκες που τη διαμόρφωσαν, δηλαδή διαλεκτικά. Στο βιβλίο του Σατελέ δε, σελ. 188, διάβασα ότι ο νεαρός Μαρξ παραμένει βαθιά επηρεασμένος από τον Χέγκελ και τον Φούερμπαχ, που αργότερα τους έκανε αυστηρή κριτική για το ότι δεν κατάφεραν να απαλλαγούν ολότελα από τον ιδεαλισμό, οπότε ίσως έτσι εξηγείται.


[14] Ρωμανός, <<Η Μαρξική κριτική>>, σελ. 69.


[15] Στο ίδιο, σελ. 70-72.


[16] Στο ίδιο, σελ. 71.


[17] Στο ίδιο, σελ. 74.


[18] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, σελ. 90.


[19] Συνεπώς η εμπορευματική αξία των προϊόντων δεν είναι αντανάκλαση της αξίας χρήσης τους, η οποία δεν είναι δυνατόν να τιμολογηθεί, αλλά του ποσού εργασίας που δαπανήθηκε για την παραγωγή τους.


[20] Στο ίδιο, σελ. 88-89, 95-97.


[21] Στο ίδιο, σελ. 95.


[22] Ρωμανός, <<Η Μαρξική κριτική>>, σελ. 76.


[23] Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος πρώτος, σελ. 85.


[24] Καρλ Μαρξ - Φρ Έγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, τόμος πρώτος, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997, μτφ. Κ. Φιλίνη, σελ. 82.


[25] Καρλ Μαρξ - Φρ Έγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, σελ. 8.


[26] Στο ίδιο, σελ. 8-9


[27] Στο ίδιο, σελ. 88.


[28] Στο ίδιο, σελ. 94.


[29] Ρωμανός, <<Η Μαρξική κριτική>>, σελ. 79.


[30] Στο ίδιο, σελ. 79-80.


[31] Καρλ Μαρξ - Φρ Έγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, σελ.79.


[32] Στο ίδιο, σελ. 81.


Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)