Το έργο φασισμός το έχουμε ξαναδεί: Μέρος τρίτο, μετά τον πόλεμο και πριν τον εμφύλιο. Οι φασιστοσυμμορίτες, οι αστοί πολιτικοί και οι "συμμάχοι" μας οι Άγγλοι.

Φωτογραφία απο την απελευθέρωση της Αθήνας

Εδώ το πρώτο μέρος για την δικτατορία του Μεταξά
Εδώ το δεύτερο μέρος για την Γερμανική Κατοχή

Το παρόν άρθρο αποτελεί μια σύνοψη, κυρίως από τις σελίδες του πρώτου τόμου του δοκιμίου ιστορίας του ΚΚΕ αλλά και από σχετικό ένθετο του Ριζοσπάστη που αφορούν την περίοδο μετά τον Β' ΠΠ πόλεμο μέχρι την έναρξη του ένοπλου αγώνα από την πλευρά των κομμουνιστών.  Επειδή το άρθρο δεν θέλω να βγει τεράστιο θα προσπαθήσω να σταθώ σε μερικά ενδεικτικά σημεία γνωρίζοντας ότι θα παραλείψω αρκετές σημαντικές πληροφορίες. Τα σημεία κλειδιά για να κατανοήσει κάποιος αυτήν την περίοδο είναι:
- Οι απέλπιδες προσπάθειες του ΚΚΕ για δημιουργία μεταπολεμικής δημοκρατικής κυβέρνησης μέσα από ελεύθερες και αδιάβλητες εκλογές και η στάση των υπολοίπων κομμάτων απέναντι σε αυτήν του την προσπάθεια
- Το κυνήγι που δέχθηκαν οι κομμουνιστές και οι προοδευτικοί από τους μοναρχοφασίστες και πρώην συνεργάτες των γερμανών την επόμενη μέρα της Βάρκιζας
- Η πολιτική και οικονομική κρίση στη χώρα
- Η στάση των μεγάλων δυνάμεων και κυρίως της Αγγλίας
- Τα λάθη του ΚΚΕ όσον αφορά την αποδοχή των όρων που έθεταν οι μεγάλες δυνάμεις μέσω των συμφωνιών της Καζέρτα, του Λιβάνου και της Βάρκιζας

Οι επιζήμιες συμφωνίες

Παρότι ο ΕΛΑΣ είχε ουσιαστικά απελευθερώσει την Ελλάδα από τους Ναζί ύστερα από υπεράνθρωπες προσπάθειες και με φόρο αίματος δεκάδων χιλιάδων αγωνιστών, αντί να εδραιώσει την κυριαρχία του στην χώρα, δεδομένης και της μεγάλης απήχησης που είχε στον λαό, υποχώρησε αποδεχόμενος μια σειρά από συμφωνίες που μεθοδευόταν από τις μεγάλες δυνάμεις(Αγγλία, ΗΠΑ, Γαλλία).  Οι υποχωρήσεις αυτές θεωρούνται αδιανόητες, αν σκεφτεί κάποιος ότι στην ουσία η κυβέρνηση του βουνού έδωσε με αυτόν τον τρόπο αντικλείδια της χώρας στους εκπροσώπους των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, ενώ μπορούσε να είχε κρατήσει τις πύλες κλειδωμένες από την αρχή.[1]
Η Συμφωνία του Λιβάνου
Η Σύσκεψη του Λιβάνου πραγματοποιήθηκε από τις 17 έως τις 20/5/1944, μεταξύ άλλων σε αυτήν συμφωνήθηκε:
"Η ενοποίησης και πειθάρχησις υπό τας διαταγάς της Εθνικής Κυβερνήσεως(δηλαδή την κυβέρνηση Καιρού του Γ. Παπανδρέου, Βενιζέλου και Κανελλόπουλου) όλων των αντάρτικων Σωμάτων της Ελευθέρας Ελλάδος, καθώς και  η κινητοποίησις όλων των μαχητικών δυνάμεων του Έθνους εναντίον των κατακτητών.(...)Πρέπει να βαδίσωμεν το ταχύτερον προς τη δημιουρτίαν του Εθνικού μας Στρατού, ο οποίος θα ειναι απηλλαγμένος πάσης επιρροής κομμάτων και οργανώσεων, θα ανήκει μόνον εις την πατρίδα(σημ. δική μου: μάλλον θα εννοούσαν την Αγγλία) και θα υπακούει εις τα διαταγάς της κυβερνήσεως"[2]
Με την αποδοχή των όρων αυτών η ΚΕ του ΚΚΕ νομιμοποίησε μια κυβέρνηση αστών αγγλόφιλων πολιτικών η οποία καμία θέση δεν έπρεπε να έχει στην μεταπολεμική Ελλάδα.
Η Συμφωνία της Καζέρτα
Τα βασικά σημεία της συμφωνίας αυτής που έλαβε τόπο στην Καζέρτα της Ιταλίας από τις 24 έως τις 26/9/1944 ήταν τα εξής:
1. Ολαι αι ανταρτικαί ομάδες αι δρώσαι εν Ελλάδι τίθενται υπό τας διαταγάς της ελληνικής κυβερνήσεως εθνικής ενότητος.
2. Η Ελληνική Κυβέρνησις θέτει τας δυνάμεις ταύτας υπό τας διαταγάς του Στρατηγού Σκόμπυ, όστις ωνομάσθη υπό του ανωτάτου συμμαχικού αρχιστράτηγου ως στρατηγός διοικών τας Δυνάμεις εν Ελλάδι.
3. Συμφώνως προς την προκήρυξιν εκδοθείσαν παρά της ελληνικής κυβερνήσεως, ότι οι αρχηγοί των ελληνικών ανταρτών θ' απαγορεύσουν πάσαν απόπειραν υπ' αυτούς μονάδων ν' αναλάβουν την αρχήν ανά χείρας. Τοιαύτη πράξις θα θεωρηθή ως έγκλημα και θα τιμωρηθή αναλόγως.
4. Οσον αφορά τας Αθήνας, ουδεμία ενέργεια θ' αναληφθή εκτός υπό τας αμέσους διαταγάς του στρατηγού Σκόμπυ, στρατηγού διοικούντος τας εν Ελλάδι δυνάμεις.
5. Τα τάγματα ασφαλείας θεωρούνται ως όργανα του εχθρού. Θα χαρακτηρισθούν ως εχθρικοί σχηματισμοί, εκτός αν παραδοθούν συμφώνως προς διαταγάς εκδοθησομένας παρά του στρατηγού διοικούντος τας εν Ελλάδι δυνάμεις[3]

Ο Στρατηγός Σκόμπυ

Στην ουσία με την συμφωνία αυτή, διδόταν επισήμως η άδεια στους Άγγλους να εποπτεύουν και να ελέγχουν την χώρα, τον στρατό και ταυτόχρονα να απομονώσουν και απομακρύνουν τους αντάρτες από την εξουσία.
Τελικά υπήρξε ένοπλη σύγκρουση με τους Άγγλους και τις φιλικές σε αυτούς κυβερνητικές δυνάμεις, όταν οι ειρηνικές κινητοποιήσεις σύσσωμου του ελληνικού λαού με πορείες στις 3 του Δεκέμβρη του 44 που εναντιωνόταν στην αποστράτευση του ΕΛΑΣ(την οποία απαιτούσαν οι Άγγλοι και ο γέρος της εθνοπροδοσίας Γ. Παπανδρέου) πνίγηκαν στο αίμα με διαταγή των πρώην συμμάχων. Ο ΕΛΑΣ τελικά έχασε τη μάχη κάτι που είχε ως επακόλουθο την ταπεινωτική συμφωνία της Βάρκιζας και την παράδοση των όπλων. Οι συγκρούσεις αυτές έγιναν γνωστές στην ιστορία ως Δεκεμβριανά.[4]

Απο τις κινητοποιήσεις του ελληνικού λαού ενάντια στις επιδιώξεις των Άγγλων

Οι Άγγλοι ειναι φίλοι μας, οι κομμουνισταί εχθροί μας

Η Συμφωνία της Βάρκιζας
Αν και στα πλαίσια της συμφωνίας της Βάρκιζας(12/2/1945) υπήρχαν δεσμεύσεις για ομαλή δημοκρατική εξέλιξη και ελεύθερες ανόθευτες εκλογές οι μετακατοχικές κυβερνήσεις, παίρνοντας κατευθύνσεις απευθείας από τους Άγγλους, δεν έκαναν τίποτα για να τις διασφαλίσουν, το αντίθετο μάλιστα.
Η συμφωνία της Βάρκιζας προέβλεπε τα εξής:

1. Tη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας με πλήρεις πολιτικές ελευθερίες.
2. Την άρση του στρατιωτικού νόμου.
3. Την αμνηστία των πολιτικών αδικημάτων (αλλά με την εξαίρεση των κοινών αδικημάτων), που πραγματοποιήθηκαν μετά τις 3 Δεκεμβρίου 1944.
4. Την πλήρη απελευθέρωση των συλληφθέντων από τον ΕΛΑΣ.
5. Τη δημιουργία ενός νέου Εθνικού Στρατού.
6. Την αποστράτευση του ΕΛΑΣ και τον πλήρη αφοπλισμό του.
7. Την εκκαθάριση των δημοσίων υπηρεσιών.
8. Την αντίστοιχη εκκαθάριση σωμάτων ασφαλείας, και
9. Τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα και εκλογών με συμμετοχή διεθνών παρατηρητών[5]

Οι Άγγλοι αιματοκυλούν την Ελλάδα

Βάρκιζα, η παράδοση των όπλων

Η τρομοκρατία και οι διώξεις

Παρόλο λοιπόν που οι μαχητές του ΕΛΑΣ παρέδωσαν τα όπλα όπως είχε συμφωνηθεί, όχι μόνο δεν καταργήθηκε το "Ιδιώνυμο" αλλά επανήλθε και ο νόμος 755 ο οποίος νομιμοποιούσε τις μαζικές διώξεις, αλλά και όλοι οι νόμοι της μεταξικής δικτατορίας. Οι τρομοκρατικές ενέργειες των παρακρατικών οργανώσεων "Χ", ΕΒΕΝ και ΕΔΕΣ και των δήθεν αγανακτισμένων δεξιών πολιτών όχι μόνο δεν σταμάτησαν αλλά ενισχύθηκαν και επεκτάθηκαν. Μόνο στην ύπαιθρο υπολογίζεται ότι υπήρχαν περίπου 150 συμμορίες, που στηριζόταν και οργανωνόταν από τους Άγγλους, με 20.000 οπλισμένα μέλη οι οποίες συλλάμβαναν, βασάνιζαν, βίαζαν, έκαιγαν σπίτια  και σκότωναν. Τέσσερις μήνες μετά από τη συμφωνία της Βάρκιζας δολοφονήθηκαν πάνω από 560 αγωνιστές της αντίστασης και φυλακίστηκαν 30.000.[6]
Παρότι η συμφωνία προέβλεπε εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τους συνεργάτες του γερμανού κατακτητή, οι αγωνιστές της αντίστασης αποκλείστηκαν από τον εθνικό στρατό που συγκροτήθηκε με την επίβλεψη και καθοδήγηση των Άγγλων ενώ τόσο στο στρατό όσο και στα σώματα ασφαλείας παρέμειναν ή στρατολογήθηκαν μοναρχοφασίστες και δοσίλογοι της κατοχής.[7]Ορθώς μπορεί να πει κάποιος ότι το μόνο δημόσιο ίδρυμα που στέγαζε αριστερούς εκείνη την περίοδο ήταν οι φυλακές.
Με την υποστήριξη των Αγγλικών στρατευμάτων και της τρομοκρατίας η εξουσία είχε περάσει στα χέρια της αντιδραστικής Δεξιάς των χιτών των ταγματασφαλιτών των συμμοριτών και των δοσιλόγων, ενώ τα παλαιοδημοκρατικά κόμματα(των Σοφούλη, Καφαντάρη κ.α) ασκούσαν μεν κριτική στην αντιδραστική Δεξιά αλλά ήταν υπάκουοι απέναντι στους Άγγλους και πολεμούσαν με μίσος το ΚΚΕ ενώ απέρριπταν κάθε του πρόταση για συνεργασία με σκοπό την εναντίωση στην Δεξιά.[8]
Μέσα σε αυτό το κλίμα της τρομοκρατίας της αντιδραστικής Δεξιάς που αποτελούσε το μακρύ χέρι των Άγγλων οι μεγάλες δυνάμεις(ΗΠΑ, Γαλλία, Αγγλία), πίεζαν για εκλογές πριν από τη λήξη του έτους(1945). Ήθελαν μάλιστα οι εκλογές να προηγηθούν του δημοψηφίσματος για την επάνοδο ή όχι του Βασιλιά. Το ΚΚΕ ζητά οι εκλογές να γίνουν με αντιπροσωπευτική κυβέρνηση και όχι με την κυβέρνηση Βούλγαρη που ήταν υποχείριο των Άγγλων, αλλά δεν εισακούεται. Τελικά η κυβέρνηση Βούλγαρη εξαγγείλει εκλογές για τις 20/1/1946, όμως εκτός από το ΚΚΕ την αντίθεση τους σε αυτήν την απόφαση την εξέφρασαν και άλλα κόμματα όπως το Κόμμα Φιλελευθέρων του Σοφούλη που δήλωσε ότι δεν θα συμμετάσχει σε αυτές.[9]
Τελικά οι εκλογές γίνονται στις 31 του Μάρτη από την Κυβέρνηση Σοφούλη[10](η οποία υποτίθεται δεν θα συμμετείχε) που είχε διαδεχθεί την κυβέρνηση του αμφιλεγόμενου Κανελλόπουλου η οποία με τη σειρά της είχε αναλάβει μετά την αποτυχία του Σ. Βενιζέλου να σχηματίσει προσωρινή κυβέρνηση προσωπικοτήτων.[11]
Ο αγγλόφιλος Σοφούλης καθώς και τα υπόλοιπα κόμματα του κέντρου αρνήθηκαν να κατεβούν σε κοινούς συνδυασμούς με το ΚΚΕ όπως αυτό πρότεινε προκειμένου να προκύψει δημοκρατική κυβέρνηση και όχι αυταρχική. Οι εκλογές, στις οποίες το ΚΚΕ τελικά δεν συμμετείχε, έγιναν σε ένα απίστευτο κλίμα βίας και νοθείας που συγκαλύφθηκε από τους παρατηρητές του ΟΗΕ που είχαν σταλεί για να εξασφαλίσουν υποτίθεται την ομαλή διεξαγωγή. Ανάμεσα στους εκλεγμένους βουλευτές βρισκόταν και γνωστοί συνεργάτες των Γερμανών όπως ήταν ο Κώστας Παπαδόπουλος, αρχηγός των Ταγμάτων Ασφαλείας στο Κιλκίς, ο Κοσμάς Προκοπίδης, ο έξαλλος αντικομμουνιστής Κουλουμβάκης κ.α.  Η κυβέρνηση που προέκυψε από αυτές τις εκλογές[12] άντεξε μονάχα 10 ημέρες και ύστερα παραιτήθηκε και σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση με αρχηγό τον Κ. Τσαλδάρη που είχε εκλεγεί αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος.[13]

Κυβερνητικές δυνάμεις και πτώματα αγωνιστών

Όμως δεν υπήρχε μόνο πολιτική αστάθεια στην χώρα αλλά και τεράστια οικονομική κρίση και αβάσταχτη φτώχεια. Οι μισθοί ήταν πολύ χαμηλοί, υπήρχε ασυγκράτητος πληθωρισμός[14] και ανεργία. Οι μαυραγορίτες θησαύριζαν ενώ η όποια βοήθεια ερχόταν από το εξωτερικό κατέληγε στις αποθήκες τους, για να μοσχοπουληθεί ύστερα, και όχι στα χέρια του πεινασμένου λαού όπως θα έπρεπε.[15]
Εκμεταλλευόμενοι την οικονομική εξαθλίωση της χώρας, και με την απειλή της μη παροχής οικονομικής βοήθειας από μέρους τους, οι Άγγλοι προωθούσαν εκβιαστικά τους δικούς τους όρους για ανόρθωση της οικονομίας κατά τις επιταγές δικών τους απεσταλμένων εμπειρογνωμόνων οικονομολόγων(σας θυμίζει κάτι αυτό;). Την απειλή της μη παροχής βοήθειας(που όπως είδαμε κατέληγε τελικά σε λίγα επιτήδεια χέρια) την χρησιμοποιούσαν οι Άγγλοι και σε άλλες περιπτώσεις όταν ήθελαν να επιβάλλουν την γνώμη τους, όπως ήταν για παράδειγμα το ζήτημα της διενέργειας των εκλογών όποτε και όπως ήθελαν εκείνοι.[16]
Σε όλη αυτή την περίοδο, και με το ΚΚΕ να επιμένει για εύρεση ειρηνικής διεξόδου, σημειώθηκαν υπεράριθμες εργατικές και λαϊκές κινητοποιήσεις με αίτημα την αποχώρηση των Άγγλων, το σταμάτημα του ξεπουλήματος της χώρας που μεθοδευόταν από αυτούς, την παύση της τρομοκρατίας της Δεξιάς,  την παροχή αμνηστίας στους αγωνιστές και τέλος την διενέργεια ειρηνικών και αδιάβλητων εκλογών. Οι κινητοποιήσεις αυτές συχνά καταστέλλονταν είτε από τους συμμορίτες είτε από τα σώματα ασφαλείας με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλοί νεκροί και συλληφθέντες. Όσο οι αγωνιστές καταδικαζόταν σε δίκες παρωδία, οι δοσίλογοι, όταν δεν γινόταν μέρος του κρατικού μηχανισμού, είτε απέφευγαν τις δίκες ή τους απένειμαν πολύ ελαφριές ποινές οι ομοϊδεάτες τους δικαστές.[17]
Ένα χρόνο μετά την συμφωνία της Βάρκιζας, και χωρίς οι αριστεροί να έχουν απαντήσει με ένοπλη βία στον μονόπλευρο εμφύλιο στον οποίο είχε επιδοθεί η Δεξιά σε αγαστή συνεργασία με τους Άγγλους, υπολογίζεται ότι οι νεκροί ανέρχονταν στους 1.289, οι τραυματίες στους 6.671, οι βασανισθέντες στους 31.632, οι συλληφθέντες στους 84.931 ενώ είχαν σημειωθεί 165 βιασμοί γυναικών, 6.567 ληστείες και 572 επιδρομές σε τυπογραφεία από τους μοναρχοφασίστες.[18]
Εκτός όμως από την τρομοκρατία που δεχόταν οι κομμουνιστές, υπήρχε και τεράστια εκστρατεία συκοφάντησης. Χαρακτηριστική είναι η κατηγορία που τους προσέπιπταν ότι ήθελαν την αυτονόμηση της Μακεδονίας και την παράδοση της στους ξένους. Η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής του ΚΚΕ, αντιμέτωπη με αυτές τις ψευδείς κατηγορίες κατήγγειλε ότι η αυτονομιστική κίνηση στη Μακεδονία οργανωνόταν, χρηματοδοτούταν και εξοπλιζόταν από τους Έλληνες μοναρχοφασίστες και τους Άγγλους αφέντες τους για να υποδαυλίζουν τις ανησυχίες και την ανωμαλία και να πραγματοποιήσουν  τα ύποπτα σχέδια τους τόσο στη χώρα μας όσο και στα Βαλκάνια. Η ολομέλεια διακήρυξε πως το ΚΚΕ θεωρεί τα σύνορα της χώρας ιερά και απαραβίαστα.[19]

Μην μπορώντας να ανεχθούν πια τις διώξεις οι κομμουνιστές προχώρησαν στην ένοπλη δράση ξεκινώντας τη νύχτα της 4ης Ιούνη του 1946 με έφοδο σε λόχο στρατού στο Κιλκίς μαζί με όλους σχεδόν τους κατοίκους του χωριού. Ο λόχος διαλύθηκε και 40 φαντάροι προσχώρησαν στους αντάρτες. Ακολούθησαν και άλλες επιτυχημένες επιθέσεις στις 21/9/1946, στις 30/9/1946 στις 13/11/1946 που προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στούς στρατιωτικούς και στους Άγγλους οι οποίοι ενέτειναν την αντικομμουνιστική-αντιδημοκρατική τους δράση.

Συμπεράσματα

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, και χωρίς να παραβλέπουμε τα τραγικά λάθη του ΚΚΕ και την αφέλεια με την οποία αντιμετώπισε κάποια πράγματα, είναι ξεκάθαρο στον καθένα ότι κάθε άλλο παρά το ΚΚΕ ήταν που έσυρε την Ελλάδα στον εμφύλιο όπως διατυμπανίζουν κάποιοι. Αντίθετα μπορεί κανείς να πει ότι το μεγαλύτερο λάθος του, το οποίο και πλήρωσε επανειλημμένως, είναι ότι πήγαινε με το σταυρό στο χέρι μην αντιδρώντας όπως θα έπρεπε ή καθυστερώντας και δείχνοντας μεγάλη εμπιστοσύνη ή ανοχή εκεί που δεν έπρεπε, ισχυροποιώντας έτσι τη θέση των αντιπάλων του.Επίσης θέλω να πιστεύω ότι στο παρόν άρθρο καταρρίπτεται η λογική των ίσων αποστάσεων απο τα δυο μέτωπα του εμφυλίου που καλλιεργείται στις μέρες μας. Ουδεμία σχέση δεν είχαν ούτε στις μεθόδους ούτε στούς σκοπούς οι συντηρητικές δυνάμεις των αστών και οι ιμπεριαλιστές που ήθελαν να επανεγκαθυδρύσουν την ολιγαρχία τους, με τις προοδευτικές δυνάμεις των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης που πάλαιψαν για να ξημερώσουν καλύτερες μέρες για τον λαό της χώρας. Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά πως θα ήταν τα πράγματα στην Ελλάδα αν δεν είχαμε κάνει ετούτο, και εκείνο, και το άλλο λάθος. Παρόλα αυτά οφείλουμε να μελετάμε την ιστορία ώστε να αποφύγουμε παρόμοια λάθη στο μέλλον, πόσο μάλλον σήμερα που ζούμε σε ταραχώδεις καιρούς.


Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)

---

[1] Ριζοσπάστης Ιστορικά,  Συμφωνία της Βάρκιζας, Η ταξική πάλη και οι επιζήμιοι συμβιβασμοί, 19/2/2012, σελ. 5-6

[2] Ο.Π, σελ. 6

[3] Ο.Π, σελ. 7

[4] Ο.Π, σελ. 9-10

[5]http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%85%CE%BC%CF%86%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%92%CE%AC%CF%81%CE%BA%CE%B9%CE%B6%CE%B1%CF%82

[6] Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ Α' Τόμος(1918-1949), Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2011, σελ. 506-509

[7] Ο.Π, σελ. 509

[8] Ο.Π, σελ. 523-524

[9] Ο.Π, σελ. 525

[10] Ο οποίος όταν ανέλαβε και κάτω από τις εντολές των Άγγλων, αρνήθηκε να αναγνωρίσει την Εθνική Αντίσταση και να δώσει αμνηστία και δεν εξυγίανε από τα φασιστικά στοιχεία τον στρατό τα σώματα ασφαλείας και την κρατική μηχανή(Ο.Π, σελ. 538).

[11] Ο.Π, σελ. 536

[12] Συνεργασίας από Κ. Τσαλδάρη, Ι. Θεοτόκη, Μπέη Μαυρομιχάλη, Σ. Σεφανόπουλο, Στ. Γονατά, Απ. Αλεξανδρή, Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλο και Παναγιώτη Κανελλόπουλο με προθυπουργό τον πρόεδρο του Συμβουλίου Επικρατείας Παναγιώτη Πουλίτσα.

[13] Δοκίμιο Ιστορίας, σελ. 552

[14] Στις 31/12/1945 η Αγγλική λίρα αντιστοιχούσε σε 160.000 δραχμές.

[15] Ο.Π, σελ. 525

[16] Ο.Π, σελ. 537

[17] Οπ, σελ. 540

[18] Ο.Π, σελ. 544

[19] Ο.Π, σελ. 549-550
Τις φωτογραφίες τις βρήκα στο: http://users.sch.gr/pchaloul/fasism-katohi-emfyl/emfylios.htm