Η αστική τάξη με τη ματιά του Καρόλου

Τα τελευταία γεγονότα (της συστημικής κρίσης, της Ελλάδας και της χαμένης εθνικής κυριαρχίας, που ως όρος είναι αδόκιμος γιατί ως γνωστόν για να χάσεις κάτι πρέπει να το έχεις αποκτήσει) αλλά και γενικότερα η ανά τον κόσμο κατάσταση μου φέρνουν στο μυαλό κάποιον αγαπητό σε μένα συγγραφέα και που τελικά πολύ θλίβομαι που είναι τόσο επίκαιρος (και που τον συνδέω με κάτι τόσο δυσάρεστο).

Ο λόγος για τον Κάρολο Ντίκενς, έναν ιδιαίτερα παρεξηγημένο στην Ελλάδα συγγραφέα. Τώρα κανονικά θα ακολουθούσε ένα μακροσκελές κείμενο στο οποίο αναφέρονται καθόλου κολακευτικοί χαρακτηρισμοί για τους εκδοτικούς οίκους της Ελλάδας που έχουν καταφέρει να πλασάρουν ως παιδικό συγγραφέα έναν από τους βαθύτατα πολιτικοποιημένους συγγραφείς του 19 ου αιώνα, την πιο σατυρική και καυστική πένα της Αγγλίας που καυτηρίαζε προσωπικότητες, θεσμούς αλλά και την κοινωνία στο σύνολό της χωρίς περιστροφές. Έναν άνθρωπο που ακόμα και στην προσωπική του ζωή, τόσο με την αρθρογραφία του, όσο και με τις διαλέξεις που έδινε καταπιανόταν με πολλά σημαντικά ζητήματα της εποχής του, χωρίς να επαναπαύεται λόγω της επιτυχίας που γνώριζε (ήταν από τους τυχερούς που δεν πέθαναν στη ψάθα) μην μπορώντας προφανώς να ξεχάσει τα δύσκολα παιδικά του χρόνια.


Και τελικά έναν από τους συγγραφείς που καταπιάστηκε σχεδόν εξολοκλήρου στο έργου του με τον απλό λαό και τον μίζερο και άθλιο τρόπο διαβίωσής του στα πρώτα εκείνα χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης και μάλιστα προχώρησε ένα βήμα παραπέρα επιδιώκοντας την έκδοση των βιβλίων του σε συνέχειες στα διάφορα έντυπα της εποχής έτσι ώστε να τα κάνει πιο προσιτά στον απλό κόσμο (μιας και ως γνωστόν τα τυπωμένα βιβλία ήταν λίγα και πανάκριβα).

Φυσικά ο Ντίκενς δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αριστερός με τη σημερινή σημασία της λέξης. Ίσως ούτε καν προοδευτικός μιας και οι απόψεις του και ο φόβος με τον οποίο αντιμετώπιζε την μάζα (π.χ στο έργο του «Ιστορία δύο πόλεων») είναι χαρακτηριστικοί. Ο Ντίκενς κατανοούσε την μάζα, τις ανάγκες του απλού κόσμου, την δίκαιη οργή του για την αδικία και την αθλιότητα που υπήρχε γύρω του, αλλά απεχθανόταν οποιαδήποτε μορφή βίας. Έτσι στο συγκεκριμένο βιβλίο περιγράφει με τρόμο τις αντιδράσεις του κόσμου κατά την διάρκεια της γαλλικής επανάστασης και κυρίως την γκιλοτίνα, ένα όργανο που διαβάζοντας κανείς το βιβλίο θεωρεί ότι ρίχνει τη σκιά του σε κάθε σελίδα. Έχει όμως προηγουμένως περιγράψει με πολύ μεγάλη συμπάθεια τον ίδιο αυτό όχλο και έχει κατακεραυνώσει την αριστοκρατία της εποχής του.

Επίκεντρο λοιπόν του έργου του ο απλός άνθρωπος (είτε αυτός ανήκει στα λαϊκά στρώματα είτε στην μεσαία τάξη της εποχής του.) Ο καθημερινός αγώνας για επιβίωση, οι αρετές του απλού κόσμου, η γενναιοδωρία, η εργατικότητα, η καλοσύνη, η ανθρωπιά. Οι ήρωες του αγωνίζονται πάντα κάτω από αντίξοες συνθήκες και στο τέλος συνήθως τα καταφέρνουν (ποιος είπε ότι η αισιοδοξία είναι κακό πράγμα). Οι κακοί συνήθως τιμωρούνται με τον ένα η τον άλλο τρόπο και στο τέλος (κυρίως στα πρώιμα έργα του) οι ήρωες του έχουν σχηματίσει μια χαρούμενη οικογένεια και είμαστε σίγουροι ότι θα μακροημερεύσουν. Τώρα ακούω αρνητικά σχόλια και μουρμούρα, ότι σας θυμίζει σίριαλ ιδιωτικού καναλιού. Εδώ θα σας έλεγα μερικά πράγματα. Πρώτον ότι ο Ντίκενς προηγείται της τηλεόρασης. Δηλαδή το ότι δεν σας φαίνεται πλέον ιδιαίτερα πρωτότυπος οφείλεται καταρχάς στο γεγονός ότι οι ιστορίες του, τα διάφορα μοτίβα τους και οι χαρακτήρες που δημιούργησε έχουν επηρεάσει πολύ βαθιά μετέπειτα δημιουργούς (αν και αυτό πολλές φορές δεν είναι εμφανές). Δεύτερον, ότι το μυθιστόρημα εκείνη την εποχή αποτελούσε ένα από τα λίγα μέσα διασκέδασης (και ο Ντίκενς ήταν πάνω απ ’όλα ένας παραμυθάς, ήθελε δηλαδή να ψυχαγωγήσει προβληματίζοντας ταυτόχρονα). Και τρίτον, σημασία στα βιβλία του Ντίκενς έχει η διαδρομή και όχι το τέλος, τα πράγματα που αναφέρει και σχολιάζει με τον δικό του μοναδικό τρόπο.

Στον αντίποδα, στο στόχαστρό του δηλαδή, αστοί και μεγαλοαστοί (έμποροι, τραπεζίτες, δικηγόροι, παπάδες, αφεντικά) και η αριστοκρατία της εποχής. Παρουσιάζονται με τα πιο έντονα χρώματα, με άφθονο χιούμορ και καθόλου συμπάθεια, σχεδόν σαν καρικατούρες (κάτι για το οποίο ο Ντίκενς έχει συχνά κατηγορηθεί από το σύγχρονο κοινό). Οι χαρακτήρες αυτοί οι γεμάτοι κακία, οι σπαγκοραμμένοι, διψασμένοι για χρήμα, οι εκμεταλλευτές, οι σαδιστές, οι πολλές φορές ξιπασμένοι και γελοίοι, που δεν έχουν σύμφωνα με τον Ντίκενς αξίες και ηθική επιλέγονται ακριβώς γι’ αυτό το λόγο. Για να μπορέσει ο δημιουργός τους να καυτηριάσει (με τον πιο κωμικό τρόπο) ό,τι τον ενοχλούσε στον κόσμο γύρω του. ‘Ο, τι έκρινε ότι πρέπει να αλλάξει.

Και φυσικά από το στόχαστρό του δεν γλιτώνουν ούτε οι θεσμοί της εποχής. Οι παπάδες – επιχειρηματίες που ελάχιστοι σχέση έχουν με το θεό (σημ. ο Ντίκενς ήταν θρησκευόμενος), οι διεφθαρμένοι πολιτικοί και δικηγόροι, το άδικο και απαρχαιωμένο πολιτικό σύστημα, η οικογενειοκρατία, η γραφειοκρατία, η πολύ κακή λειτουργία της δικαιοσύνης, η ταλαιπωρία του απλού κόσμου στα δικαστήρια, η έλλειψη κοινωνικού κράτους.

Ένα από τα θέματα που απασχολεί πολλά βιβλία του (γιατί η ατμόσφαιρα στα βιβλία του είναι σκοτεινή και κάθε άλλο παρά χαρούμενη και κατάλληλη για παιδικό αναγνωστικό κοινό) είναι η δυνατότητα χρεοκοπίας. Σε έναν αφιλόξενο κόσμο, όπως ήταν η Αγγλία της εποχής του Ντίκενς (ή όπως άλλωστε η δική μας εποχή) όπου δεν υπήρχε καμία απολύτως μέριμνα, ο χρεοκοπημένος οδηγούταν, συχνά ακολουθούμενος από ολόκληρη την οικογένειά του, σε ειδικές φυλακές (debtor’s prison) μέχρι να καταφέρει κα ξεπληρώσει τους πιστωτές του (που πολλές φορές δεν γινόταν ποτέ). Ο ίδιος ο Ντίκενς είχε εμπειρία αυτής της σκληρής πραγματικότητας μιας και όλη η οικογένειά του είχε αναγκαστεί να ακολουθήσει τον χρεοκοπημένο πατέρα Ντίκενς σε μία από αυτές τις φυλακές όταν συγγραφέας ήταν ακόμη μικρό παιδί. Η μετέπειτα άσχημη οικονομική κατάσταση της οικογένειας είχε ως αποτέλεσμα ο Ντίκενς να μη μπορέσει να τελειώσει το σχολείο γιατί έπρεπε να εργαστεί.

Κάτι που μας φέρνει σε ένα άλλο «αγαπημένο» θέμα του συγγραφέα που είναι η παιδική (και τις περισσότερες φορές εξοντωτική) εργασία. Τα παιδιά στα βιβλία του δεν έχουν φυσιολογική παιδική ηλικία, ιδιαίτερα όταν είναι ορφανά ή ανήκουν στα λαϊκά στρώματα. Εξοντωτικά οράρια, σκληροί εργοδότες με απόλυτα δικαιώματα πάνω στους μικρούς εργαζόμενους (ακόμα και αυτό της σωματικής τιμωρίας), ελάχιστη αμοιβή που απλά εξασφαλίζει την επιβίωση. Η πραγματικότητα της εποχής του ήταν πολύ σκληρή για όλους τους αδύναμους και απροστάτευτους, παιδιά, γέρους και άρρωστους. Όποιος δεν μπορούσε να εργαστεί είχε δύο επιλογές: θάνατος ή το φτωχοκομείο το οποίο περιγράφεται με τέτοιο τρόπο που να δικαιολογεί το γιατί οι χαρακτήρες του Ντίκενς σε κάποιες περιπτώσεις επιλέγουν το πρώτο.


Αλλά και τα υπόλοιπα δημόσια (και όχι μόνο) ιδρύματα περιγράφονται με παρόμοιο τρόπο. Σχολεία, δικαστήρια, ορφανοτροφεία. Σχεδόν τίποτα δεν φαίνεται να λειτουργεί σωστά, με τον συγγραφέα σε διάφορα σημεία των βιβλίων του να παρατά την σάτιρα, να σταματά την εξέλιξη της πλοκής και να διαμαρτύρεται έντονα, να ζητά μεταρρυθμίσεις και να κατηγορεί άμεσα το κοινοβούλιο για ολιγωρία (πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα «η μικρή ντορίτ» και «ο ζοφερός οίκος»).

Αν αναλογιστούμε τις συνθήκες που επικρατούν στα διάφορα μέρη του πλανήτη ίσως καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι τελικά ο κόσμος του Ντίκενς δεν διαφέρει και πάρα πολύ από τον δικό μας. «Φυσικά», θα απαντήσουν κάποιοι μιας και μιλάμε για το ίδιο σύστημα (καπιταλισμός). Αυτό βέβαια είναι πολύ σωστό όπως επίσης σωστή είναι και η παρατήρηση ότι καλλιτέχνες σαν τον Ντίκενς αν ζούσαν σήμερα ίσως να ήταν πιο ριζοσπάστες και να μην κάθονταν στα αυγά τους όπως ο σημερινός πνευματικός κόσμος (αν υπάρχει ακόμα τέτοιο πράγμα και αν υπάρχει γιατί κρύβεται?).