Ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός

Αν έπρεπε να περιγράψω τι σημαίνει ο όρος «πολιτισμικός ιμπεριαλισμός» σε μια πρόταση, τότε θα έλεγα ότι είναι η με διάφορους τρόπους μετάδοση σημαντικού μέρους του πολιτισμού μιας πολιτισμικής οντότητας(που μπορεί να είναι έθνος ή κράτος, ή αυτοκρατορία) σε μια άλλη ή άλλες, σε τέτοιο βαθμό που να αλλοτριώνει ή μεταβάλλει αποφασιστικά τον δικό τους πολιτισμό. Όταν λέμε "η με διάφορους τρόπους μετάδοση", μπορούμε σαν αφετηρία να διακρίνουμε δυο βασικές κατηγορίες, η μετάδοση αυτή να γίνεται με ειρηνικά μέσα, ή να γίνεται με τη βία. Δηλαδή μπορεί ένας κατακτητής να αλλοτριώσει με το ζόρι τον πολιτισμό του κατακτημένου, και αυτό το βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις στην περίοδο της αποικιοκρατίας, όμως ίδια ή και μεγαλύτερη αλλαγή μπορεί να συντελεστεί και με άλλους τρόπους, όπως για παράδειγμα μέσα από το εμπόριο. Το κατά πόσο εύκολο είναι να κατακτήσει κάποιος πολιτισμός άλλους πολιτισμούς, εξαρτάται τόσο από την ίδια την αξία του ως πολιτισμού, όσο και από την ισχύ του πολιτικού του υποκειμένου, είτε αυτό είναι ένα ισχυρό κράτος, είτε μια μεγάλη αυτοκρατορία. Για παράδειγμα, ο ελληνικός πολιτισμός, ακόμα και με την παρακμή του ελληνιστικού κόσμου, κατάφερε να επηρεάσει τον πολιτισμό της κραταίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε τέτοιο βαθμό που ήταν λες και οι ρωμαίοι τον αντέγραφαν. Από την άλλη, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση δεν θα ήταν ποτέ πια ο ίδιος, ιδιαίτερα μετά την κυριαρχία του χριστιανισμού στα πλαίσια της οποίας δέχθηκε πανίσχυρο χτύπημα.



Στις μέρες μας τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό τον αντιλαμβανόμαστε κυρίως μεταξύ κρατών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και άλλοι φορείς του πέρα από τις κρατικές οντότητες. Για παράδειγμα, οι θρησκείες λειτουργούν με διαφορετικό τρόπο και τα δικά τους όρια δεν ταυτίζονται απόλυτα με τα σύνορα του ενός ή του άλλου κράτους.

Αν πάντως πρέπει σήμερα να βάλουμε κάποιο κράτος στην κορφή της πυραμίδας του «πολιτισμικού ιμπεριαλισμού» αυτό το κράτος δεν μπορεί να είναι άλλο από τις ΗΠΑ. Ο πολιτισμός των ΗΠΑ έχει επηρεάσει σχεδόν όλα τα κράτη του κόσμου και έχει επιβληθεί με κάθε τρόπο, είτε με μέσα οικονομικά, είτε με στρατιωτικά, είτε με τη βοήθεια κάθε είδους κουλτούρας και μορφής τέχνης, όπως είναι τα περιοδικά, η τηλεόραση, η μουσική, ο κινηματογράφος, τα video games, τα κόμικς, η λογοτεχνία, η διαφήμιση κ.α. Κάθε ένα από τα παραπάνω είδη, πέρα από τον ρόλο του ως μορφή τέχνης ή τεχνικής ή ψυχαγωγικού μέσου, έχει παράλληλα και το χαρακτήρα της προπαγάνδας, αφού μέσω της παγκόσμιας αγοράς και της εξέλιξης των επικοινωνιών/μεταφορών, φτάνει σε εμάς στον ίδιο σχεδόν χρόνο και στην ίδια συχνότητα που φτάνει και στο κοινό της Αμερικής. Όλοι στολίζουμε για παράδειγμα χριστουγεννιάτικο δέντρο, όλοι έχουμε στο μυαλό μας την εικόνα του «αμερικάνικου» άγιου Βασίλη, και μάλιστα πρόσφατα, έχουμε αρχίσει να γιορτάζουμε ακόμη και το Χάλοουιν που είναι κάτι σαν τις δικές μας Απόκριες.

Όλες αυτές οι διαστάσεις του ζητήματος είναι τόσο εμφανείς που στην ουσία δεν έχω πει και τίποτα σπουδαίο μέχρι τώρα, όμως υπάρχει και μια ακόμη διάσταση η οποία, αν και ισχυρή, ίσως δεν την αντιλαμβανόμαστε ως κάτι διακριτό.

Είχα διαβάσει πριν κάμποσα χρόνια ένα βιβλίο του Terry Jones(είναι ένας από τους Monty Pythons) και του Allan Ereira με τίτλο «Οι Βάρβαροι». Το βιβλίο αυτό μιλούσε για τους πολιτισμούς που κατακτήθηκαν από ή πολέμησαν την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και που οι Ρωμαίοι τους αποκαλούσαν υποτιμητικά βάρβαρους. Το επιχείρημα των συγγραφέων είναι ότι οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν από αυτούς τους λαούς πολλά από τα στοιχεία που εμείς σήμερα αναγνωρίζουμε ως ρωμαϊκά, χωρίς να γνωρίζουμε ότι δεν ήταν οι Ρωμαίοι αυτοί που τα ανακάλυψαν. Στο βιβλίο αναφέρονται μια σειρά από τεχνικές, τεχνολογίες, τεχνοτροπίες, είδη κουλτούρας, τα οποία οι Ρωμαίοι «έκλεψαν» από πολιτισμούς τους οποίους θεωρούσαν κατώτερους μετατρέποντας τα σε στοιχεία της δικής τους πολιτισμικής πραμάτειας και κληρονομιάς.

Ας στρέψουμε ξανά το ρολόι της χρονομηχανής μας για να μεταφερθούμε στο σήμερα. Παρατηρούμε πως, στην προσπάθεια μας να αναζητήσουμε κάποιου είδους αυθεντικότητα στην αμερικάνικη κουλτούρα και στον τρόπο ζωής θα σκοντάψουμε σε πολλά σημεία. Αυτή τη στιγμή για παράδειγμα στις ΗΠΑ, η κινέζικη κουζίνα –μέσω του delivery- έχει μπει σε όλα τα σπίτια. Το ίδιο ισχύει και για άλλα ανατολίτικα στοιχεία, όπως η Yoga, o βελονισμός, στοιχεία του κομφουκιανισμού, κ.α. Τα στοιχεία αυτά, υιοθετούνται μεν από τον αμερικάνικο πολιτισμό, δεν παραμένουν όμως στην «αγνή» πρωταρχική τους μορφή, αλλά παίρνουν μια νέα μορφή η οποία πάντα περνά μέσα από την εμπορευματοποίηση. Τα στοιχεία του πολιτισμού, στα πλαίσια της καπιταλιστικής οικονομίας, γίνονται πακέτο, και αποκτούν τιμή όπως όλα τα άλλα εμπορεύματα.

Μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι με την «μετανάστευση» του και την μετατροπή του σε προϊόν, το στοιχείο του πολιτισμού αποσυνδέεται από το αρχικό του υποκείμενο και χάνει μέρος της συμβολικής και πνευματικής του αξίας. Διότι εντελώς διαφορετικά αντιλαμβάνεται τον βουδισμό ένας ινδός βουδιστής και εντελώς διαφορετικά ένας αμερικάνος που ασπάζεται τον βουδισμό μέσα από μεταμοντέρνα σχήματα. Όμως στην πραγματικότητα, το κάθε πολιτισμικό στοιχείο όταν υιοθετείται από έναν μέχρι τότε ξένο προς αυτό πολιτισμό, αποκτά μια νέα πνευματικότητα, και στην επαφή του με τον καπιταλιστικό κόσμο, μέρος της νεα πνευματικότητας αυτής είναι η φετιχιστική φύση που αποκτά ως εμπόρευμα. Επιπλέον, οι όποιες αρχικές πνευματικές/συμβολικές του όψεις, στο βαθμό που αυτές εξυπηρετούν την εμπορευματική του κυκλοφορία, υπερτονίζονται μέσω της διαφήμισης, που έχει τη δυνατότητα να προσδίδει συμβολικά νοήματα ακόμα και στο πιο πεζό και καθημερινό αντικείμενο. Σε αρκετές περιπτώσεις βέβαια υπάρχει και η πλήρης απογύμνωση της μορφής από το αρχικό της περιεχόμενο, και η επανανοηματοδότηση της. Ας πάρουμε για παράδειγμα την παλαιστινιακή μαντήλα, ή την εικόνα του Τσε, η το σφυροδρέπανο, αντικείμενα με βαρύ ιστορικό και πολιτισμικό συμβολισμό, τα οποία όμως μπαίνουν στην μεταμοντέρνα κουλτούρα έχοντας απολέσει το αυθεντικό φορτίο τους ή ακόμα και έχοντας εκπέσει στην κατηγορία του αξεσουάρ μόδας.(ενδιαφέρον σχετικό αρθράκι)

Πέρα όμως από το να υιοθετεί και να ενσωματώνει στοιχεία άλλων πολιτισμών, ο κυρίαρχος πολιτισμός, τα διαδίδει και εκείνα σε τέτοιο βαθμό και σε τέτοια έκταση που δεν θα μπορούσαν μάλλον ποτέ να φτάσουν με όχημα τον αυθεντικό πολιτισμικό τους φορέα. Για παράδειγμα, η κουλτούρα της Yoga δεν έχει μεταδοθεί στην χώρα μας με μαζικό τρόπο απευθείας από την Ινδία, αλλά μέσω της προώθησης της από τις ΗΠΑ που την έκανε δημοφιλή παγκοσμίως. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, υιοθετώντας ως επίσημη κρατική θρησκεία τον χριστιανισμό, τον διέδωσε ή πιο σωστά τον επέβαλε, σε ένα πολύ ευρύ κομμάτι του τότε γνωστού κόσμου, και έτσι, όχι μόνο τον ισχυροποίησε, αλλά τον μετέτρεψε σε σύμβολο και όργανο άσκησης εξουσίας.

Πριν κλείσω το άρθρο θεωρώ καλό να αναφερθώ σε κάποιες αιτίες σχετικά με το γιατί οι ΗΠΑ κυριαρχούν στην μετάδοση του πολιτισμού τους σε σχέση με άλλους λαούς:

- Είναι γεγονός ότι η αγγλική γλώσσα είναι μια διεθνής γλώσσα την οποία μιλάει όλο και περισσότερος κόσμος, κάτι που βοηθάει έναν πολιτισμό που χρησιμοποιεί ως μητρική αυτή τη γλώσσα να επικοινωνήσει και να συναλλαχθεί από θέση ισχύος με άλλους λαούς. Το γιατί η αγγλική έχει γίνει η νούμερο 1 διεθνής γλώσσα σχετίζεται και αυτό με τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό. Είναι μια γλώσσα που έχει συνδεθεί ιστορικά και γεωγραφικά με την παγκόσμια κυριαρχία του χρήματος και του εμπορίου, το Λονδίνο μιλάει αγγλικά η Wall Street μιλάει αγγλικά, όλος ο κόσμος «πρέπει» να μιλήσει αγγλικά.

- Σε έναν καπιταλιστικό κόσμο, ο πολιτισμός ενός του κράτους που είναι κυρίαρχο στις αγορές για πάνω από δυο γενιές και που έχει φτάσει σε σημείο να αποτελεί παγκόσμιο σύμβολο του καπιταλισμού, είναι λογικό να επηρεάζει τους πάντες και τα πάντα ακόμα και αν δεν καταβάλει καμία προσπάθεια.

- Οι ΗΠΑ όμως καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες να μεταδώσουν τον πολιτισμό τους, αυτό και για λόγους καθαρά εξωτερικής προπαγάνδας, αλλά και επειδή μετάδοση του πολιτισμού σημαίνει μπίζνες. Είπαμε παραπάνω ότι κάθε μορφή κουλτούρας έχει εμπορευματοποιηθεί, έτσι, οι ΗΠΑ, με το να διεθνοποιούν την κουλτούρα τους και τον τρόπο ζωής του, αμέσως έχουν πρόσβαση σε όλο και μεγαλύτερες αγορές για να την/τον εμπορευθούν.

Αυτή τη στιγμή η –σε όρους πολιτισμικού ιμπεριαλισμού- υπερδύναμη που λέγεται ΗΠΑ, κρατάει γερά τα γκέμια του άρματος της. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι η Κίνα την ξεπερνά ως παγκόσμια οικονομία θα έχει μεγάλη δυσκολία να την ξεπεράσει σε όρους μετάδοσης του πολιτισμού της. Και αυτό είναι κάτι που σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται αφενός στο ότι ο κόσμος έχει εθιστεί στην αμερικάνικη κουλτούρα, και αφετέρου επειδή το ατού της αγγλικής γλώσσας, που μιλιέται σε όλον τον κόσμο σε αντίθεση με την κινέζικη που μιλιέται μόνο στην κίνα, είναι πολύ ισχυρό. Φυσικά, όπως μας έχει δείξει η ιστορία, τίποτα δεν είναι γραμμένο πάνω στην πέτρα και όλα αλλάζουν… ο πολιτισμός άλλωστε, είναι κάτι που μπορεί να πεθάνει μοναχά άμα μείνει στάσιμο.

Αυτά είχα να πω εν ολίγοις, αν σας φαίνεται ότι το έκοψα λίγο απότομα είναι επειδή όλη αυτή η κουβέντα μου άνοιξε την όρεξη για ναι παίξω Civilization:)



Λαγωνικάκης Φραγκίσκος(Poexania)