Ξεφυλλίζοντας την Ουτοπία του Τόμας Μορ 1/2

Τόμας Μορ, υψηλός αξιωματούχος, διάσημος λόγιος, ήρθε σε σύγκρουση τελικά με το στέμμα και το έφαγε το κεφάλι του. Αργότερα αγιοποιήθηκε από την καθολική εκκλησία.

Από καιρό ήθελα να διαβάσω την Ουτοπία, το κλασικό έργο του Τόμας Μορ, αλλά δυο φορές που το είχα παραγγείλει με αντικαταβολή από μεγάλα βιβλιοπωλεία δεν το παρέλαβα ποτέ. Τελικά το βρήκα και το αγόρασα σε ένα αναρχοαριστερίστικο βιβλιοπωλείο στη Θεσσαλονίκη, στο οποίο είχα μπει με σκοπό να αγοράσω κάνα βιβλίο του Λένιν για διάβασμα στο ταξίδι της επιστροφής. Όσο και αν έψαξα Λένιν δεν βρήκα(δεν κόβω και το χέρι μου ότι δεν είχε πάντως έψαξα κάμποση ώρα), και έτσι το έριξα στην κλασική λογοτεχνία, αφού αγόρασα εκτός από την ουτοπία και τον Βέρθερο του Γκαίτε. Η συγκεκριμένη έκδοση(της Ουτοπίας) είναι του 1984 εκδ. Κάλβου με εικονογράφηση του εξωφύλλου από έργο του αγαπημένου μου Ιερώνυμου Μπος, που και αυτόν τον θεωρώ πολύ μπροστά από την εποχή του και σε στυλ ζωγραφικής και σε περιεχόμενο.


Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου και με μορφή διαλόγου, ο πολυταξιδεμένος σε εξωτικά μέρη Ραφαήλ περιγράφει στον Μορ και στην παρέα του τις εμπειρίες του από την πολύχρονη παραμονή του στην εξωτική Ουτοπία. Οι συνομιλητές άλλοτε εντυπωσιάζονται, άλλοτε παραξενεύονται, άλλοτε είναι δύσπιστοι μην μπορώνταν να χωνέψουν την ιδέα ενός τέτοιου τόπου, και άλλοτε διαφωνούν εκφράζοντας ανοιχτά τις αντιθέσεις τους. Το έργο αυτό, μέσα από την αφήγηση προσπαθεί να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα της εποχής του, μιας εποχής που εγκυμονούσε την μετάβαση προς την νέα καπιταλιστική εποχή. Η συγκεκριμένη περίοδος, της ύστερης θα λέγαμε Αναγέννησης, έχει να μας δώσει και άλλα παρόμοια σε περιεχόμενο έργα, όπως το Μωρίας Εγκώμιο του Έρασμου, που ήταν φίλος του Μορ και μάλιστα επιμελήθηκε την έκδοση της Ουτοπίας. Το πρωτότυπο στοιχείο της Ουτοπίας, είναι ότι ο Μορ μέσα από την αφήγηση του Ραφαήλ, αντιπροτείνει έναν άλλο κόσμο στη θέση του τωρινού, την Ουτοπία, που βρίσκεται πολιτισμικά και πολιτικά πολύ πιο μπροστά από τον υστερομεσαιωνικό, στον οποίο δεν υπάρχει ούτε ατομική ιδιοκτησία, ούτε βασιλιάδες ούτε αυλικοί και αυλοκόλακες, ούτε επεκτατικοί πολέμοι(αν και περιγράφεται κάτι αντίστοιχο στο βιβλίο), ούτε εμπορευματική αξία των αγαθών στο εσωτερικό, μόνο αξία χρήσης.

Χάρτης της Ουτοπίας, ο απρόσκλητος επισκέπτης θα καραβοτσακιστεί στους υφάλους

Η Ουτοπία αν και εκδόθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα, περιέχει μέσα πολλά στοιχεία που μπορούν ακόμη και σήμερα να ενθουσιάσουν τον αναγνώστη, σίγουρα πολύ περισσότερο(και με θετικό τρόπο) από κάτι διακηρύξεις των think tank της σοσιαλδημοκρατίας που θα έμοιαζαν αστείες ακόμα και στην εποχή του Μορ. Ενσωματώνει βέβαια και πολλά που μπορεί να μας ξενίζουν, ας πάρουμε για παράδειγμα το γεγονός ότι στην Ουτοπία που αποτελεί κατά τα άλλα μια κοινωνία ισότητας και κοινοκτημοσύνης, υπάρχουν δούλοι που καταπιάνονται με τις σκληρές και τις ανεπιθύμητες εργασίες, ενω οι προγαμιαίες σχέσεις απαγορεύονται και η μοιχεία τιμωρείται ακόμα και με θάνατο. Θα παραθέσω εδώ κάποια ενδιαφέροντα αποσπάσματα από το βιβλίο, αν και αξίζει να διαβαστεί στο σύνολο του διότι αποτελεί ένα πολυδιάστατο έργο ικανό να προβληματίσει, και χρήζει πιστεύω διάφορων ερμηνειών.

(μιλάει ο Ραφαήλ) "Ήτανε προφανώς πολύ ευνόητο για μια υψηλή διάνοια σαν την δικιά του(εννοεί τον Πλάτωνα) ότι η μόνη βασική προϋπόθεση για μια κοινωνία δίκαιη ήταν η ίση κατανομή των αγαθών - πράγμα που υποπτεύομαι ότι είναι αδύνατον για το καθεστώς της πλουτοκρατίας. Γιατί, όταν κάποιος δικαιούται να πάρει όσο πιο πολλά μπορεί για τον εαυτό του, όλη η διαθέσιμη περιουσία, οσοδήποτε μεγάλη κι αν είναι, προορίζεται να πέσει στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας, πράγμα που σημαίνει πως όλοι οι άλλοι είναι φτωχοί.[...] Οι πλούσιοι θα είναι άπληστοι, ασυνείδητοι και εντελώς άχρηστοι άνθρωποι, ενώ οι φτωχοί θα είναι απλοί, μετριόφρονες, άνθρωποι που η καθημερινή εργασία τους είναι περισσότερο χρήσιμη στην κοινότητα παρά στους εαυτούς τους.

Με άλλα λόγια είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως ποτέ δεν θα πετύχετε δίκαιη κατανομή των αγαθών και ικανοποιητική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής, αν δεν καταργήσετε πρώτα την ατομική ιδιοκτησία. Για όσο χρονικό διάστημα θα υπάρχει το ανθρώπινο γένος, η συντριπτική πλειοψηφία του και το συντριπτικά ανώτερο τμήμα του, θα συνεχίσουν αναπόφευκτα να εργάζονται κάτω από το βάρος της φτώχειας και της στεναχώριας. Δεν λέω πως το βάρος δεν μπορεί να περιοριστεί, αλλά ποτέ δεν θα το βγάλετε τελείως από τους ώμους τους. Θα μπορούσατε, βέβαια, να επιβάλετε με νόμο όριο στην ποσότητα χρημάτων ή της γης που οποιοσδήποτε θα επιτρεπόταν να κατέχει. Θα μπορούσατε με ανάλογη νομοθεσία, να διατηρήσετε ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στον βασιλιά και στους υπηκόους του. [...] τέτοιου είδους νόμοι βέβαια θα εξάλειφαν τα συμπτώματα, ακριβώς όπως η διαρκής ιατρική παρακολούθηση ανακουφίζει την χρόνια αρρώστεια. Μα δεν υπάρχει ελπίδα θεραπείας για όσο χρονικό διάστημα θα εξακολουθεί η ατομική ιδιοκτησία. Αν προσπαθήσεις να θεραπεύσεις ένα ξέσπασμα σε κάποιο μέρος στο σώμα του κράτους, το μόνο που κατορθώνεις είναι να επιδεινώσεις τα συμπτώματα αλλού. Ότι είναι φάρμακο για μερικούς ανθρώπους, για άλλους είναι δηλητήριο - δεν μπορείς να έχεις και την πίτα αφάγωτη και το σκυλί χορτάτο."[1]

Και παρακάτω κάτι που μοιάζει να απαντά σε επιχειρήματα που ακούμε συχνά πυκνά για την ΕΣΣΔ.

(μιλάει πάλι ο Ραφαήλ)"Μα εδώ υπάρχει ένα σημείο που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, γιατί αλλιώς θα το παρεξηγήσετε. Αφού εργάζονται μόνο έξι ώρες τη μέρα(οι κάτοικοι της Ουτοπίας), ίσως νομίζετε ότι υπάρχει έλλειψη των απαραίτητων αγαθών. Απεναντίας, αυτές οι έξι ώρες είναι αρκετές, και περισσότερο από αρκετές, για να παράγουν σε αφθονία κάθε τι που χρειάζεται για μια ζωή άνετη. Και θα το καταλάβετε γιατί συμβαίνει, αν υπολογίσετε πόση αναλογία πληθυσμού είναι εντελώς άνεργη στις άλλες χώρες. Και πρώτα από όλα είναι οι γυναίκες - που αποτελούν το 50% του πληθυσμού. [...] Μετά έχουμε τους παπάδες και τα μέλη των θρησκευτικών ταγμάτων, καθώς τους ονομάζουμε - δουλεύουνε καθόλου; Προσθέτουμε όλους τους πλούσιους, ιδιαίτερα τους κτηματίες, που στο κοινό είναι γνωστοί σαν ευγενείς και καθώς πρέπει κύριοι. Ας συμπεριλάβουμε και τους ακόλουθους τους - εννοώ εκείνες τις σπείρες των οπλισμένων παλιανθρώπων. π΄ανέφερα πριν. Τέλος, αφαιρούμε τους ζητιάνους, που είναι εντελώς υγιείς και εύρωστοι, μα υποκρίνονται τους αρρώστους για δικαιολογία επειδή τεμπελιάζουν. Αφού μετρήσουμε αυτούς θα εκπλαγούμε πόσο λίγοι άνθρωποι παράγουν αυτά που καταναλώνει το ανθρώπινο γένος.

Και τώρα σκεφτείτε πόσοι λίγοι από αυτούς τους ανθρώπους(που εργάζονται εννοεί) κάνουν δουλειά ουσιαστική - γιατί όπου το χρήμα είναι το μόνο μέτρο αξίας εκεί ορίζεται να γίνονται δεκάδες άχρηστα επαγγέλματα, που προσφέρουν μόνο μέσα πολυτέλειας ή διασκέδασης." [2]

Και μιλώντας πάλι ο Ραφαήλ για την Ουτοπία:

"Ποτέ δεν βάζουν τους ανθρώπους να δουλέψουν με το στανιό, γιατί ο κύριος σκοπός όλης της οικονομίας τους είναι να δίνουν σε κάθε άτομο τόσο πολύ χρόνο απελευθερωμένο από το σωματικό μόχθο, όσο θα επιτρέψουν οι ανάγκες της κοινότητας, ούτως ώστε να είναι σε θέση να καλλιεργήσει το μυαλό του - που το θεωρούν σαν το μυστικό της ευτυχισμένης ζωής. " [3]

Ενώ παρακάτω για τους κατοίκους της Ουτοπίας:

"Απόκτησαν αυτές τις ιδέες και γιατί ανατράφηκαν σε ένα κοινωνικό σύστημα που άμεσα αντιτίθεται σε αυτού του είδους τη βλακεία κι ακόμα επειδή διαβάζουν και μορφώνονται. Σίγουρα, δεν επιτρέπεται σε όλους να είναι διανοούμενοι, εκτός από τους πολύ λίγους σε κάθε πόλη που από παιδιά δείχνουν πως διαθέτουνε ασυνήθιστα χαρίσματα, μεγάλη εξυπνάδα και ειδική ικανότητα για ακαδημαϊκή έρευνα. Μα κάθε παιδί αποκτά μια στοιχειώδη μόρφωση και οι περισσότεροι άντρες και γυναίκες συνεχίζουν να σπουδάζουν από μόνοι τους σε όλη τους τη ζωή σε κείνες τις πρωινές διαλέξεις που σας ανέφερα.[...]

Εξάλλου είναι μεγάλοι εμπειρογνώμονες στην αστρονομία και έχουν επινοήσει κάμποσα δαιμόνια όργανα για να προσδιορίζουν τις ακριβείς θέσεις και κινήσεις του ήλιου και της σελήνης και όλων των άλλων ουράνιων σωμάτων που είναι ορατά στο ημισφαίριο τους[4]. Μα όσον αφορά την αστρολογία - δηλαδή τις φιλίες και τους καυγάδες ανάμεσα στους αστερισμούς, το να προλέγεις την τύχη και τα άστρα και ότι άλλο περικλείει αυτή η απάτη - ούτε που την ονειρευτήκανε ποτέ."[5]

Και ένα καλό επιχείρημα υπέρ της ηδονής:

"Η αλήθεια είναι πως ακόμα και ο πιο αυστηρός ασκητισμός τείνει να είναι ελαφρά αντιφατικός στην καταδίκη της ηδονής. Μπορεί να σε καταδικάζει να ζεις δουλεύοντας σκληρά, να μην κοιμάσαι αρκετά και γενικά να ταλαιπωρείσαι από την έλλειψη των ανέσεων, αλλά σου λέει επίσης να κάνεις ότι μπορείς για να αλαφρύνεις τους πόνους και τις στερήσεις των άλλων. Θα θεωρήσει κάθε τέτοια προσπάθεια για βελτίωση της ανθρώπινης θέσης σαν αξιέπαινη πράξη προς την ανθρωπότητα - γιατί προφανώς τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο ανθρώπινο, και πιο ηθικό, παρά να ανακουφίζουν την στεναχώρια των άλλων, να βάλουν τέρμα στη μιζέρια του και να ξαναφέρουν την joie de vivre τους, δηλαδή τη δυνατότητά τους για ηδονή. Έτσι, γιατί δεν θα 'τανε το ίδιο φυσικό να κάνεις το ίδιο και για τον εαυτό σου;

Είτε είναι κακό να απολαμβάνεις τη ζωή, με άλλα λόγια να δοκιμάζεις την ηδονή - οπότε όχι μόνο δεν πρέπει να βοηθάς κανέναν σ αυτό, μα πρέπει να προσπαθείς να σώσεις όλο το ανθρώπινο μένος από αυτή την τρομερή μοίρα - είδε αλλιώς, αν είν΄ καλό για τους υπόλοιπους, και εσύ όχι μονάχα έχεις την άδεια αλλά και την υποχρέωση να το κάνεις δυνατό στους άλλους, γιατί να μην αρχίσεις από το σπίτι σου την αγαθοεργία;[...] Για αυτό οι Ουτοπιανοί θεωρούνε τη χαρά της ζωής - δηλαδή την ηδονή - σαν φυσικό αντικειμενικό σκοπό της ανθρώπινης προσπάθειας, και το φυσικό καθώς το ορίζουν, είναι συνώνυμο με το ενάρετο."[6]

Και για τη "χαρά του κυνηγιού":

"Πως είναι δυνατό να σε ευχαριστεί κάτι τόσο δυσάρεστο όσο το γαύγισμα και το ουρλιαχτό των σκυλιών; Και γιατί είναι πιο συναρπαστικό να βλέπεις ένα σκύλο να κυνηγάει ένα λαγό παρά δυο σκυλιά να κυνηγιούνται; Εάν είναι το τρέξιμο που σε συναρπάζει, και στις δυο περιπτώσεις υπάρχει τρέξιμο. Μα αν πραγματικά θέλεις τη θέα του θανάτου, αν θέλεις να δεις το ζώο να σκίζεται κομμάτια μπρός στα μάτια σου, δεν θα ήτανε ο οίκτος η πιο κατάλληλη αντίδραση στη θέα ενός αδύνατου, δειλού, άκακου μικρού πλάσματος όπως ο λαγός που κατατρώγεται από ένα ζώο τόσο πιο δυνατό και πιο βίαιο;[...] Ένας κανονικός χασάπης σφάζει το ζώο πολύ πιο προσεχτικά και μόνο γιατί είναι υποχρεωμένος, ο κυνηγός σκοτώνει και ακρωτηριάζει μικρά πράγματα απλά και μόνο από διασκέδαση."[7]



Για την τιμωρία της κλεψιάς:

“Μέχρι να φτιάξετε τα πράγματα ετούτα καθώς πρέπει, δεν έχετε το δικαίωμα να καυχιόσαστε για τη δικαιοσύνη που απονέμετε στους κλέφτες, γιατί ναι μια δικαιοσύνη περισσότερο επιφανειακή παρά πραγματική και κοινωνικά επιθυμητή. Αφήνετε ετούτους τους ανθρώπους να μεγαλώσουν με τον χειρότερο δυνατό τρόπο και να διαφθείρονται από τα τρυφερά ακόμα χρόνια. Τελικά αφού μεγαλώσουν και διαπράξουν τα εγκλήματα που οφθαλμοφανώς προοριζόντουσαν να διαπράξουν, από τον καιρό ακόμη που θήλαζαν το μητρικό τους γάλα, αρχίζετε να τους τιμωρείτε. Με άλλα λόγια πρώτα δημιουργείτε τους κλέφτες και μετά τους τιμωρείτε γιατί κλέβουν.”[8]

Μιλάει ο Μορ και αμφισβητεί το κοινοκτημονικό σύστημα:

“Διαφωνώ: Δεν πιστεύω πως μπορείς να έχεις λογικό επίπεδο ζωής κάτω από το κοινοκτημονικό σύστημα. Πάντα θα τείνουν να υπάρχουν ελλέιψεις, γιατί κανείς δεν θα εργάζεται όσο πρέπει. Και με την έλλειψη του κερδοσκοπικού κινήτρου όλοι θα τεμπελιάζουν και θα περιμένουν από τους άλλους να βγάλουν την δουλειά τους[...]“(σας θυμίζει κάτι;) Και απαντά ο Ραφαήλ στις αμφιβολίες του Μορ και του Πέτρου ενός άλλου της συντροφιάς: “Υποχρεωτικά δέχεσαι αυτήν την άποψη γιατί σου είναι αδύνατον να φανταστείς πως θάναι – όχι ακριβώς, εν πάση περιπτώση.[...] Μπορεί να είμαστε περισσότερο ή λιγότερο έξυπνοι απ΄αυτούς, μα είμαι απόλυτα βέβαιος πως μας αφήνουν πολύ πίσω στην ικανότητα για συγκέντρωση και δύσκολη εργασία.[..]“[9] Παρακάτω αναφέρει ο Μορ πως όσοι δεν εργάζονται στο βαθμό που θα έπρεπε τιμωρούνται και μπορεί να εκπέσουν στην κατηγορία του δούλου.

Είχα σκοπό να το κάνω ένα άρθρο αλλά μου βγαίνει κάπως μεγάλο οπότε το χωρίζω στα δυο.

[1] Tomas More, Η ουτοπία, εκδόσεις Κάλβος, μτφ. Γιώργου Καραγιάννη, Αθήνα 1984, σελ. 58, 59.
[2] Στο ίδιο, σελ. 72, 73.
[3] Στο ίδιο, σελ. 75.
[4] Τώρα άραγε εδώ παρουσιάζει το ηλιοκεντρικό σύστημα; Πολύ πιθανόν, μιας και ο Μορ ήταν σύγχρονος του Κοπέρνικου, απλά με παραξενεύει λίγο το όλο ζήτημα επειδή ήταν και πιστός καθολικός. Βέβαια όπως θα δούμε και παρακάτω στην περίπτωση της ηδονής, δεν ακολουθεί τα αυστηρά διδάγματα μίσους κάθε είδους απόλαυσης της καθολικής εκκλησίας. Ίσως βέβαια κάποια από αυτά που εμφανίζονται στην Ουτοπία οφείλονται στην εναντίωση του στον προτεσταντισμό, είναι κάτι που αγνοώ, αλλά σίγουρα αξίζει να το ψάξει κανείς.
[5] Ο. Π, Μορ ουτοπία, σελ. 89, 90.
[6] Στο ίδιο σελ. 92.
[7] Στο ίδιο σελ. 96.
[8] Στο ίδιο σελ. 35.
[9] Στο ίδιο σελ. 59. 60.

Είχα σκοπό να το κάνω ένα άρθρο αλλά μου βγαίνει κάπως μεγάλο οπότε το χωρίζω στα δυο.