Οι τάσεις και οι αντιφάσεις του Καπιταλισμού, που οδηγούν στις κρίσεις ... Μέρος Α'

Πως κατάφερε ένας ολόκληρος κόσμος φτιαγμένος, από τα μαγικά συστατικά της “ελεύθερης αγοράς”, της “πραγματικής δημοκρατίας”, της “ελεύθερης βούλησης” και του "αστείρευτου καταναλωτισμού" ... να καταντήσει μια σκιά του εαυτού του, μέσα σε μερικούς μόνο μήνες ? 

Είναι αστείο φυσικά, να θεωρεί κάποιος πως αυτή η μεταμόρφωση πραγματοποιήθηκε μέσα σε μερικούς μήνες, μόνο και μόνο επειδή τα στενά όρια της προσωπικής αντίληψης του καθενός, έφτασε μετά απο χρόνια πολιτικής και οικονομικής προπαγάνδας, στο επίπεδο, να μην περνά καν τον φράχτη της ιδιωτικής αυλής του !

Ας είναι καλά οι διαβρωτικές αστικές θεωρίες, των Φουκουγιάμα (Το τέλος της ιστορίας) και Φρίντμαν (Καπιταλισμός και Ελευθερία), όπως επίσης οι πολυτελείς χρυσαφένιες κουρτίνες της κατανάλωσης και της διαφήμισης, με τις οποίες μας σκέπαζαν τα μάτια οι διάφοροι οικονομολόγοι, κυβερνώντες και λοιποί συνοδοιπόροι των αστικών επιτελείων.

Ακόμα και τώρα που όλα τα παραπετάσματα τα πήρε, ο αέρας των "αποσταθεροποιημένων αγορών", και εμφανίστηκε μπροστά μας η στυγνή καπιταλιστική πραγματικότητα, οι γυμνοσάλιαγκες των μπουρζουάδων που αυτήν την στιγμή προσπαθούν απεγνωσμένα να καλύψουν την γύμνια τους με κουρέλια και χαρτόκουτα, παράλληλα αναδιοργανώνονται και ετοιμάζουν νέα επικαλύμματα για τα μάτια μας, ... ώστε να μας πείσουν πως όλη αυτή η επίθεση, η ταξική επίθεση, είναι αποτέλεσμα ορισμένων κακών συγκυριών, κάποιων κερδοσκοπικών επιθέσεων .... ή μερικών δημοσιονομικών δεικτών  που ξέφυγαν απο τον έλεγχο. Καθημερινά παρελαύνουν μέσα απο τα αστικά ΜΜΕ, οι "υπαίτιοι της κρίσης", .... τα golden boys, οι μεγαλοχρηματιστές κερδοσκόποι της Wall Street, οι τεμπέληδες δημόσιοι υπάλληλοι, ο χρεωμένος δημόσιος τομέας, οι κακοί πολιτικοί διαχειριστές, το κακό νεοφιλελεύθερο μοντέλο, η διαφθορά, τα κλειστά επαγγέλματα ...

Η πραγματικότητα όμως είναι εντελώς διαφορετική απο αυτήν που προσπαθούν να μας παρουσιάσουν τα ΜΜΕ και το υπόλοιπο υπηρετικό προσωπικό της αστικής τάξης. Και αυτό διότι ο Καπιταλισμός από την "κατασκευή" του έχει την τάση πέφτει σε κρίσεις και υφέσεις, οι οποίες οφείλονται στη βασική αντίθεση της καπιταλιστικής παραγωγικής διαδικασίας, όπου η παραγωγή είναι κοινωνική, ενώ η ιδιοποίηση των καρπών της είναι ατομική. Με λίγα λόγια, απο την μια, η κοινωνία (οι εργαζόμενοι) παράγει όλα τα προϊόντα και τις υπηρεσίες, και για αυτήν την καίρια συμβολή της στην παραγωγική διαδικασία, "ανταμοίβεται" με χαμηλούς μισθούς, οι οποίοι συνεχώς μειώνονται με αποτέλεσμα να περιορίζεται η καταναλωτική τους δύναμη, ενώ απο την άλλη οι καπιταλιστές, οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, οι οποίοι καρπώνονται την υπεραξία απο την εργασία της υπόλοιπης κοινωνίας, κατευθύνουν την κατανάλωσή τους (εκτός απο την χρηματοδότηση της πολυτελής διαβίωσής τους), σε επένδυσεις στα μέσα παραγωγής που κατέχουν, και οι οποίες (επενδύσεις) λόγω της πτώσης της ζήτησης (κατανάλωσης) βαίνουν και αυτές συνεχώς μειούμενες ....

Διαβάζοντας με τον κατάλληλο τρόπο, τα στοιχεία των επίσημων αστικών οργανισμών, μπορούμε να διακρίνουμε αυτην την πραγματικότητα. Πριν όμως προχωρήσουμε στην ανάγνωση των στοιχείων αυτών και για να κατανοήσουμε καλύτερα τι ακριβώς συμβαίνει και γιατί ο Καπιταλισμός αποδεικνύεται ως το πιο ασταθές κοινωνικό σύστημα στην ανθρώπινη ιστορία, θα πρέπει να μελετήσουμε δυο κύρια φαινόμενα, τα οποία εμφανίζονται κατα την καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία και πως το κεφάλαιο προσπαθεί να κερδίσει χρόνο μέσω των χρηματοπιστωτικών ελιγμών του νεοφιλελευθερισμού ....

Α) Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους

Πρόκειται για έναν νόμο της Οικονομίας, ο οποίος καταγράφηκε για πρώτη φορά απο τον Κάρλ Μάρξ στο έργο του "Το Κεφάλαιο, κριτική της πολιτικής οικονομίας" και ο οποίος περνώντας μέσα απο χιλιες δυο αμφισβητήσεις, έγινε τελικά αποδεκτός και απο αστούς οικονομολόγους. Ο νόμος αυτός περιγράφει, πως με την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, αναπτύσσονται συνεχώς οι παραγωγικές δυνάμεις, πράγμα το οποίο στην καπιταλιστική κοινωνία αυξάνει την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (κεφαλαιοποίηση της παραγωγής), με αποτέλεσμα ο καπιταλιστής να βρίσκεται αντιμέτωπος με την πτώση του ποσοστού του κέρδους του !

Το παραπάνω πολύ απλά σημαίνει πως ο κάθε επιχειρηματίας, προσπαθεί, επενδύοντας την υπεραξία που καρπώνεται στην ίδια του την επιχείρηση και ενισχύοντάς την ουσιαστικά, με περισσότερα και αποδοτικότερα μηχανήματα, με καλύτερες και μεγαλύτερες εγκαταστάσεις, οργανώνοντας καλύτερα το προσωπικό του, εξειδικεύοντας τους εργάτες και τις εργασίες κλπ ... να αυξήσει σταδιακά την παραγωγικότητα της επιχείρησης.

Αναπτύσσοντας όμως την παραγωγικότητα της επιχείρησης, ο καπιταλιστής αυξάνει το κεφάλαιο που οφείλεται σε εξοπλισμούς και πρώτες ύλες (Σταθερό κεφάλαιο, ή αλλιώς πάγιο κεφάλαιο) ενώ οι συνολικές αποδοχές των εργαζομένων (Μεταβλητό κεφάλαιο), είτε μένουν σταθερές, είτε μειώνονται, καθώς ο κάθε εργάτης παράγει ολοένα και περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες, στον ίδιο χρόνο. Το κλάσμα, μεταξύ σταθερού (πάγιου) και μεταβλητού κεφαλαίου, αποτελεί την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, Ο= Σ/Μ. Το κέρδος του καπιταλιστή, είναι η λεγόμενη υπεραξία (Υ), η οποία εξαρτάται από τον βαθμό εκμετάλλευσης του εργαζομένου, ενώ το ποσοστό κέρδους (Κ) είναι το κλάσμα υπεραξίας και συνολικού κεφαλαίου, Κ=Υ/(Σ+Μ). Εαν θεωρήσουμε λοιπόν πως ο καπιταλιστής διατηρεί τον ίδιο βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζομένων, δηλαδή η υπεραξία που καρπώνεται διατηρείται σταθερή απέναντι στις συνολικές αποδοχές του εργατικού δυναμικού, τότε είναι φανερό πως με την αύξηση του σταθερού κεφαλαίου (και ουσιαστικά την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου), μειώνεται το ποσοστό κέρδους (Κ) του καπιταλιστή (προσοχή, μιλάμε για ποσοστό κέρδους και όχι για μάζα κέρδους).

Βλέπουμε δηλαδή, πως η επιδίωξη του καπιταλιστή, να αποκομίζει όλο και μεγαλύτερο κέρδος, σε σχέση με τα κεφάλαια που "ρίχνει" ως επένδυση στην παραγωγή (είτε πρόκειται για πρώτη ύλη, είτε για την αύξηση της παραγωγικότητας), τελικά αποτελεί μια απο τις μεγαλύτερες αντιφάσεις του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς αυτό που καταφέρνει τελικά, είναι να μειώνει συνεχώς το ποσοστό του κέρδους του. Αυτός ο νόμος του Καπιταλισμού, ουσιαστικά πηγάζει απο το γεγονός πως το κέρδος του καπιταλιστή εξάγεται απο την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, η οποία - προσέξτε - συνεχώς μειώνεται κατα την διαρκή πρόοδο της τεχνολογίας και ουσιαστικά των μέσων παραγωγής.

Και γιατί έχει σημασία το ποσοστό κέρδους, και όχι η μάζα κέρδους ??? Διότι όσο αυξάνεται η παραγωγική ικανότητα ενός μέσου παραγωγής (μιας επιχείρησης), τόσο αυξάνουν και οι απαιτήσεις της σε κεφάλαια που χρησιμεύουν στην παραγωγή (πρώτες ύλες), όσο και στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας (νέα μηχανήματα, εγκαταστάσεις). Ενώ αντίθετα όσο προοδεύει η παραγωγικότητα ενός μέσου παραγωγής, τόσο η πτώση του ποσοστού κέρδους, εμφανίζεται ολοένα και πιο έντονα ως μια τάση που εμποδίζει τον καπιταλιστή, να συνεχίσει την παραγωγή στους ίδιους ρυθμούς.

Κατανοώντας τα παραπάνω, μπορεί κάποιος εύκολα να εντοπίσει τις μεδόδους που έχει επιλέξει η αστική τάξη και οι πολιτικοί τους αντιπρόσωποι, ώστε να μετριάσουν (και όχι φυσικά να εξαλείψουν, διότι αυτό δεν γίνεται) τις συνέπειες του νόμου αυτού και να κερδίσουν χρόνο και χρήμα, εις βάρος της εργαζόμενης κοινωνίας. Οι μέθοδοι αυτοί, εκτείνονται σε δυο κύριους άξονες, αφενώς στην αύξηση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων (αύξηση της υπεραξίας) και αφετέρου στην κοινωνική επιβάρυνση του κόστους των νέων μέσων παραγωγής, μέσω του αστικού κράτους !

Μερικές από αυτές τις μεθόδους είναι :

(α) Οι κυβερνητικές πολιτικές λιτότητας (πάγωμα ή μείωση των αποδοχών), οι οποίες σε συνδυασμό με τις σταθερές ή αυξημένες τιμές των προϊόντων και υπηρεσιών, αυξάνουν την εκμετάλλευση των εργαζομένων, και επομένως την παραγόμενη (σχετική) υπεραξία.

(β) Η αύξηση της εργάσιμης ημέρας, (είτε υπάρχει, είτε δεν υπάρχει ανάλογη αύξηση αποδοχών), το οποίο οδηγεί ξανά στην μεγέθυνση της εκμετάλλευσης και της παραγόμενης (απόλυτης) υπεραξίας.

(γ) Η κρατικές επιδοτήσεις των θέσεων εργασίας, μέσω του ΟΑΕΔ ή ευρωπαϊκών προγραμμάτων, ώστε ουσιαστικά να πληρώνεται απο το κράτος ένα μέρος του μεταβλητού κεφαλαίου του καπιταλιστή. Σε αυτήν την περίπτωση δεν καρπώνεται απλά την παραγώμενη υπεραξία, αλλά και την αρχική αξία της εργασίας.

(δ) Η υπονόμευση των εργατικών δικαιωμάτων σε επίπεδο συλλογικών συμβάσεων εργασίας, με στόχο ξανά την μείωση των αποδοχών των εργαζομένων και την αρπαγή της σχετικής υπεραξίας.

(ε) Η εντατικοποίηση της εργασίας, με τρόπους που να αυξάνουν τον φόρτο εργασίας ανα εργαζόμενο, χωρίς ανάλογη αύξηση των αποδοχών.

(στ) Οι αναπτυξιακοί νόμοι, με τους οποίους επιδοτούνται κυρίως οι μεγάλες επιχειρήσεις, ώστε να μειώνεται το κόστος του σταθερού κεφαλαίου (το οποίο επιβαρύνει πλέον το δημόσιο), και να μειώνουν την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου.

(ζ) Οι διάφορες διεθνείς συνθήκες, οργανισμοί και ενώσεις (GATT, NAFTA, Ευρωπαϊκή Ένωση, κλπ), οι οποίες απελευθερώνουν το εξωτερικό εμπόριο και δίνουν έτσι την δυνατότητα στους καπιταλιστές είτε να επιλέγουν ως παραγωγική βάση, χώρες με φτηνό εργατικό προσωπικό, είτε να εισάγουν φτηνές πρώτες ύλες, απαλλαγμένες από δασμούς. Με αυτόν τον τρόπο μειώνουν και το σταθερό, αλλά και το μεταβλητό κεφάλαιο.

(η) Οι διευκολύνσεις στις διαδικασίες συγχωνεύσεων και εξαγορών εταιριών, καθώς με αυτόν τον τρόπο μειώνεται το κόστος του σταθερού κεφαλαίου, με χρήση λιγότερων μηχανημάτων ή εγκαταστάσεων, κλπ

(θ) Πολιτικές ρυθμίσεις "εκπτώσεων" ή άφθονη άτοκη πίστωση (με τους τόκους να αναλαμβάνονται απο το δημόσιο), ώστε να μειώσουν το σταθερό κεφάλαιο.

(η) Ελαχιστοποίηση κόστους σε βάρος της υγείας και της ζωής των εργαζομένων και της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων.

και άλλες ... 

Ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, περιγράφει μια μακροχρόνια διαιωνιζόμενη δυσλειτουργία του ίδιου του συστήματος, η οποία δεν έχει τρόπο επίλυσης, όσες παρεμβάσεις και εαν επιχειρήσουν οι καπιταλιστές και οι πολιτικοί τους αντιπρόσωποι, καθώς η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου πάντα θα αυξάνεται με μεγαλύτερους ρυθμούς απ'ότι η εκμετάλλευση των εργαζόμενων, συνυπολογίζοντας την διπλή ιδιότητα των εργαζομένων-καταναλωτών. 

Παρ' αυτά η πτώση του ποσοστού του κέρδους, δεν αποτελεί την αιτία των κρίσεων αλλά αποτελεί την ποσοτική έκφραση της αποτυχίας του συστήματος, να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς οι επένδυσεις γίνονται ολοένα και λιγότερο αποδοτικές και η παραγωγή εμποδίζεται. Η σημασία του νόμου αυτού, είναι ότι εντείνει τις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, ανάμεσα (1) στην ανάπτυξη των μέσων παραγωγής, όπου μέσω της όξυνσης του ανταγωνισμού των επιχειρήσεων (στασιμότητα επενδύσεων, χρεωκοπίες, εξαγορές κλπ) οδηγεί στην συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου σε λίγους επιχειρηματικούς κολοσσούς και (2) στην εξαθλίωση της κοινωνίας ....

Β) Τάση για υπερπαραγωγή και υπερσυσσώρευση - Ανταγωνισμός

Ο σκοπός της καπιταλιστικής παραγωγής, δεν είναι φυσικά η εξυπηρέτηση των κοινωνικών απαιτήσεων σε βασικά ή καταναλωτικά αγαθά, αλλά η πραγματοποίηση της υπεραξίας, και το μέσο για την πραγματοποίηση αυτή, είναι η κατανάλωση. Μόνο όταν καταφέρνουν να πουλήσουν τα προϊόντα τους και τις υπηρεσίες τους, καταφέρνουν να καρπωθούν την υπεραξία απο την εργασία των εργαζομένων. Στόχος των καπιταλιστών, δεν είναι βεβαίως γενικά, η αύξηση της μάζας της παραγόμενης υπεραξίας, αλλά η σχετική αύξηση του ποσοστού κέρδους τους, απέναντι στους ανταγωνιστές τους ! Μην ξεχνάμε πως οι ίδιοι οι καπιταλιστές λειτουργούν κάτω απο την πίεση του ανταγωνισμού, με τον κίνδυνο της χρεωκοπίας και του αφανισμού τους, να παραμονεύει.

Αυτό που δεν αντιλαμβάνονται όμως οι καπιταλιστές ή μάλλον δεν δέχονται ως εμπόδιο στις φιλοδοξίες τους, είναι πως υπάρχουν ορισμένα όρια στην αγορά. Και αυτό απλούστατα προκύπτει απο το γεγονός, πως ο κάθε κεφαλαιοκράτης λειτουργεί με βάση την δικιά του επιχειρηματική επιβίωση θεωρώντας πως αυξάνοντας την παραγωγική του δυνατότητα, θα καταφέρει να αποκτήσει πλεονεκτήματα εις βάρος των ανταγωνιστών του. Κάτω από την επίδραση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, επεμβαίνει στην οργανική σύνθεση και εντατικοποιεί την εκμετάλλευση των εργαζομένων (απολύσεις, μείωση αποδοχών, επέκταση ωραρίων, .... αύξηση δημόσιας δαπάνης !!!), ώστε να διατηρήσει την αποδοτικότητα της επένδυσης.

Η τάση αυτή της απεριόριστης παραγωγής (υπερπαραγωγής) γρήγορα συναντά τα τελικά όρια της αγοράς, καθώς η επέκταση αυτής (της αγοράς) και της καταναλωτικής δύναμης της κοινωνίας, υστερεί σημαντικά απέναντι στην αύξηση της παραγωγής. Η αυξημένη παραγωγή δεν ανταποκρίνεται πλέον στην χαμηλή ζήτηση, με αποτέλεσμα η υπεραξία να μην πραγματοποιείται, στον βαθμό τουλάχιστον που απαιτείται, ώστε η επένδυση στην παραγωγή να θεωρείται επιτυχημένη (είτε ως αποτέλεσμα της μείωσης των τιμών, είτε ως αποτέλεσμα των αδιάθετων προϊόντων) και τα κέρδη να πέφτουν κατακόρυφα.

Αυτός ο φραγμός της αγοράς, που "ρίχνει" ουσιαστικά την αποδοτικότητα των επενδύσεων και εμποδίζει την παραγωγική διαδικασία, δημιουργεί τις συνθήκες για ένα ακόμα φαινόμενο το οποίο χαρακτηρίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, την υπερσυσσώρευση αδιάθετων κεφαλαίων. Οι καπιταλιστές βλέποντας την αγορά να αδυνατεί να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη παραγωγή, και τις επενδύσεις τους να μην αποδίδουν τα αναμενόμενα, συσσωρεύουν από την μάζα των κερδών τους, κεφάλαια τα οποία δεν αξιοποιούνται (δεν επενδύονται) στην παραγωγή. Τα κεφάλαια αυτά, είτε καταλήγουν στις τράπεζες (και αξιοποιούνται ύστερα απ' αυτές είτε στα κερδοσκοπικά παιχνίδια μέσω Χρηματιστηρίου), είτε χρησιμοποιούνται σε χρηματοπιστωτικά εργαλεία που υπόσχονται μεγάλες αποδόσεις (δημιουργώντας έτσι χρηματιστηριακές φούσκες) είτε καταλήγουν ως "αναπασχόλητο" κεφάλαιο, διότι δεν υπάρχει κατάλληλο επενδυτικό πεδίο.

Με αυτόν τον τρόπο εμφανίζονται σιγά σιγά τα πρώτα σημάδια υπερπαραγωγής και υπερσυσσώρευσης, κατα την οποία το σύστημα ανάλογα με το μέγεθος του προβλήματος, επεμβαίνει επιφανειακά, είτε με χρηματοπιστωτικούς ελιγμούς (1971-1973), είτε με απόλυτα βίαιο και καταστροφικό τρόπο (2007 - ...) , ώστε υποτιμώντας (απαξιώνοντας) το πλεονασματικό κεφάλαιο και καταστρέφοντας μέρος της παραγωγικής ικανότητας, να μετατοπίσει τις ανισσοροπίες και τις "ανωμαλίες" που έχουν εμφανιστεί ...

Γ) Χρηματοπιστωτικοί ελιγμοί

 Με την εμφάνιση της κρίσης υπερπαραγωγής στις αρχές της δεκαετίας του 1970, οι αντιφάσεις του Καπιταλισμού είχαν γίνει εμφανείς, καθώς απο την μια είχαμε ξεκάθαρα, μια παραγωγική διαδικασία η οποία παρουσιάζει έντονα προβλήματα, με συσσωρευμένα κεφάλαια να συγκεντρώνονται είτε αδιάθετα, είτε ως αποταμιεύσεις στις Τράπεζες ... και απο την άλλη την κοινωνία, που δεν έχει την αναγκαία αγοραστική δύναμη, ώστε να καταναλώσει την συγκεντρωμένη παραγωγή ... 

Οι τράπεζες που δάνειζαν αφιδώς τις επιχειρήσεις, χρηματοδοτώντας ουσιαστικά την παραγωγή και καλύπτοντας την πτώση του ποσοστού κέρδους των επιχειρήσεων, στιγμιαία, κλείνουν τις κάνουλες της πίστωσης και δεν μεσολαβούν πια για τη συνέχιση της παραγωγικής διαδικασίας και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, καθώς η υπερπαραγωγή, βάζει σε σοβαρό κίνδυνο την αποπληρωμή των δανείων (ενώ παράλληλα υπάρχει αναξιοποίητο παραγωγικό κεφάλαιο).

Το αδιάθετο κεφάλαιο, δεν μπορεί με τίποτα να χρησιμοποιηθεί πλέον για την αύξηση της παραγωγής, γιατί απλούστατα συγκρούεται με τα όρια των αγορών. Όμως το αδιάθετο αυτό κεφάλαιο αναζητεί υψηλή αποδοτικότητα και οι καπιταλιστές βρίσκονται σε συνεχή αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων επέκτασης του κεφαλαίου αυτού. Ως βραχυπρόθεσμη διέξοδο, σε τέτοιες περιπτώσεις χρησιμοποιείται πάντοτε ο μη παραγωγικός τομέας, ο τομέας των υπηρεσιών, του εμπορίου και της χρηματοπιστωτικής κερδοσκοπίας. 

Οι πολιτικοί εκπρόσωποι της αστικής τάξης, κατα τις δεκαετίες του 1970 και 1980, προχωρούν στην χρηματοπιστωτική απορρύθμιση, αναιρώντας όλους τους φραγμούς που είχαν απομείνει απο τις παλιές κεϋνσιανές ρυθμίσεις, οι οποίες εμφανώς είχαν αποτύχει να εξομαλύνουν τις αντιθέσεις της καπιταλιστικής παραγωγικής διαδικασίας (εξάλλου δεν ήταν και αυτός ο σκοπός τους). Τα χρηματοπιστωτικά εργαλεία αυξάνονται ραγδαία και η χρηματιστηριακή κερδοσκοπία κατακλυζει όλα τα μέτωπα (Κάποιοι βεβαίως μόλις σήμερα ανακαλύπτουν πως υπάρχουν κερδοσκόποι !!!).

Η "νεοφιλελεύθερη" στροφή του συστήματος , δεν έχει ακόμα τελειώσει, καθώς μέσω των τραπεζών, οι καπιταλιστές, αυξάνουν σταδιακά τα κίνητρα για πίστωση, και την κατευθύνουν όχι μόνο στην παραγωγή, αλλά και στην κατανάλωση, διογκώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα όρια της αγοράς και δίνοντας την ευκαιρία, για συνεχείς επεμβάσεις αντιστασης στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, (πολιτικές λιτότητας, επενδυτικές επιδοτήσεις, φοροαπαλλαγές, κλπ). Είναι εκπληκτικό το πως οι καπιταλιστές κατάφεραν πλέον να χρηματοδοτούν όχι μόνο την παραγωγή, αλλά και την κατανάλωση ... αυξάνοντας απίστευτα την μάζα της κερδοφορίας τους !!! Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, όμως παραμένει .... και για αυτό το ολοένα και μειούμενο εισόδημα των εργαζομένων, αντικαθίσταται απλά, απο την συνεχόμενη ροή δανείων. Η ανάπτυξη των ΜΜΕ και της διαφήμισης, δίνει στο σύστημα το κατάλληλο εργαλείο (εκτός απο την πολιτική και οικονομική προαπαγάνδα), ώστε να διογκώσει τεχνητά, την ανάγκη των εργαζομένων για κατανάλωση ....

Διαφήμιση - χαμηλοί μισθοί - δάνεια - κατανάλωση, και ο ιδιωτικός τομέας υπερφορτώνεται με χρέη !
Όλα οδηγούν στην δημιουργία μιας τεράστιας χρηματοπιστωτικής φούσκας, η οποία αργά ή γρήγορα αναπόφευκτα θα σκάσει ... και τα όρια της αγοράς θα γίνουν οριστικοί φραγμοί για την κεφαλαιακή επέκταση !

-------------------------------------------------------------------------------------

-Κάρλ Μάρξ - "Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας"
-Κάρλ Μαρξ / Φρίντριχ Ενγκελς -  "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος"